مرکز نشر

بنیاد معارف اسلامی - قم

اسم کتاب : ...تناسب آیات

مترجم : ... شیخ عزت الله مولائی نیا همدانی

ناشر : ... بنیاد معارف اسلامی

تاریخ انتشار : ... تابستان 1372

نوبت چاپ : ... اول

تیراژ : ... 3 هزار جلد

چاپ : ... دانش

کلیه حقوق برای بنیاد معارف اسلامی محفوظ است

ص - پ - 768 / 37185 - تلفن 32009

ص: 2

بسم الله الرحمن ارحیم

ص: 3

ص: 4

بسمه تعالی

کتاب حاضر ترجمه قسمتی از جلد پنجم کتاب ارزشمند (التمهيد في علوم القرآن) از تألیفات محققانه دانشمند محترم آية الله شیخ محمد هادی معرفت است که بوسیله حجة الاسلام والمسلمین آقای شیخ عزت الله مولائی نیا به فارسی برگردانده شده است.

نظر به اینکه موضوع کتاب تناسب الآیات یکی از موضوعات مهم علوم ومعارف قرآنی است که در تفسیر قرآن کریم مفید و مؤثر است و شناخت تناسب وتناسق وهماهنگی بین آیات شریفه باعث باز شدن افق دید و نوآوری پژوهشگران می گردد و هم چنین یاد آور حکمت ، ونظم بی نهایت این کتاب عظیم می باشد ، بنیاد معارف اسلامی قم که هدفش نشر معارف اسلامی است پس از دریافت متن ترجمه ، بررسی ومبادرت به تصحیح و ویراستاری و بازنگری وچاب آن نمود که این در دسترس علاقمندان قرار می گیرد. امید است نشر این کتاب گامی باشد در راه ترویج ونشر معارف قرآنی و زمینه ای جهت تحقیق بیشتر محققان محترم علوم و معارف اسلامی ، والحمد لله رب العالمين .

بنیاد معارف اسلامی

ص: 5

بسمه تعالی

الحمد لله و سلام على عباده الذين اصطفى محمد و آله الطاهرين

مسأله تناسب آیات و سور در قرآن کریم، از دیرباز مورد عنایت بزرگان بوده وهست مخصوصا تنظیم سوره ها به این گونه، ونیز دارا بودن هرسوره نمود خاصی از آیات را با این نظم و ترتیب آیا توقیفی است که با صلاحدید پیامبر - صلی الله عليه وآله - انجام یافته با دیگران ؟ آنچه مسلم است تنظیم آیات در هر سوره قطعة بانظر معصوم انجام گرفته است، زیرا اختلاف نمود آیات نمی تواند دلیلی جز توقیف داشته باشد. علاوه حسن مطلع و ختام هر سوره دلیل روشنی است که هر سوره هدف یا اهدافی را دنبال می کرده که با تمامی آن سوره إتمام يافته ، لذا نمی توان گفت که : تنظيم وترتیب آیات هر سوره ، بر دست کسانی جز پیغمبر اکرم - صلى الله عليه و آله - انجام یافته باشد. ولی ترتیب سوره ها چنین نیست و نمی تواند توقیفی بوده باشد .. جز انکه برخی مفسرین مطالبی پیرامون ترتیب شور گفته اند که باید روشن گردد ؛ صحت وسقم مطلب آشکار شود که بسیاری از اندیشمندان در این زمینه بحثهای ارزنده و مفصلی عرضه داشته اند ، وفاضل محترم و دانش پژوه ارجمند جناب آقای عزت الله مولائی نیا که سابقه طولانی در بحث و تحقیق پیرامون مسائل قرآنی دارند ، یکی از ستارگان درخشنده این فضای لا يتناهی هستند و اثر حاضر که ترجمه بخشی از دلائل اعجاز قرآنی ( مبانی ) اینجانب می باشد و با مراجعه به منابع و اصول دیگر علوم قرآنی انجام گرفته ، نمونه بارزی از مساعی قابل تقدیر ایشان می باشد .

شكر الله مساعيه الجميلة و أيده للمزيد من عنايته و توفيقه . آمين رب العالمين ..

قم - محمد هادی معرفت

10 /2 / 1373

ص: 6

کریم» بود.

پس از تحقیق و بررسی کتابهای موجود در این زمینه، بویژه کتابهایی که از طرف گروه محترم «علوم قرآن وحدیث» به عنوان منابع مورد نیاز این مطلب، معرفی شده بود؛ مانند کتاب «الاتقان» تأليف علامه عبد الرحمن سیوطی، (متوفای سال 911) و كتاب «البرهان في علوم القرآن» تأليف بدر الدين زرکشی (متوفای سال 794) و یا برخی از نوشته های استاد محقق، نویسنده ژرف نگر؛ آقای دکتر سید محمد باقر حجتی؛ رئیس محترم گروه علوم قرآن وحدیث دانشکده الهیات دانشگاه تهران وامثال آن، به این نتیجه رسیدم که این قبیل کتابها از باب اینکه بخصوص در این موضوع نوشته نشده اند، بلکه به طور جنبی بدان نگریسته اند، به هیچ وجه نمی توانند پاسخگوی پرسشهای فراوان چنین مطلب مهمی باشند، آن هم موضوعی که از جمله عوامل کلیدی موفقیت هر مفسری در تفسیر قرآن به شمار می رود؛ زیرا در عرصه تناسب، یک بحث فراگیر قرآن شمول را ارائه نمی دهند، و اگر هم مطلبی را در این مورد مطرح می نمایند، صرفا نقل قول از دیگران وگذشتگان بوده وغالبا بر یک منهج علمی صحیحی، پایه ریزی نشده اند.

ازین رو به محضر استاد محترم، جناب آقای معرفت، شرفیاب شده، و از حضورشان استمداد نمودم. و استاد از عنایت و لطف خاصی که به این حقیر دارند، قسمتی از جلد پنجم کتاب ارزشمند « التمهيد في علوم القرآن » را - که هم اکنون ترجمه آن از نظر تان می گذرد . در اختیار این جانب قرار دادند، که پس از مطالعه آن، با توجه به محتوای عمیق و سبک نو، و قلم شیوای آن و با عنایت به نیاز مبرم مراکز علوم قرآنی کشور بخصوص رشته های علوم قرآن و حدیث دانشکده های الهیات، به چنین کتابی، و با توجه به خالی بودن جای چنین نوشته ای در عرصه زبان فارسی، بر آن شدم که آن را در اسرع وقت به زبان فارسی برگردانده و در اختیار علاقه مندان قرار دهم.

ص: 8

با کمال تأسف، باهمه شتابی که در ترجمه آن داشتم - بنا به دلایلی به آماده سازی آن تا کنون به تأخیر افتاد. و پس از یک سال تمام، اینک در اختیار علاقه مندان قرار می گیرد. امیدوارم که پروردگار متان، همه تشنگان معارف قرآن را از آن بهره مند گرداند.

در برگرداندن این سطور به زبان فارسی، تلاش زیادی شده که حتی الامکان، تمام منویات مؤلف محترم به طور دقیق وگویا، ارائه گردد؛ به نحوی که نه ترجمه آزاد باشد و نه تحت اللفظی، بلکه تا حدودی ادب فارسی در آن رعایت شده باشد.

البته متن حاضر، تاکنون پس از ترجمه در دانشکده الهیات دانشگاه تهران، سه بار برای دانشجویان رشته «علوم قرآن و حدیث» تدریس شده و در کلاس، از جهات مختلف، مورد بررسی قرار گرفته است. و سپس بدین صورت تنظیم و به طبع رسید. در عین حال ادعا نمی کنم که در برگرداندن آن، هیچ گونه خطا ويا لغزشی در آن وجود ندارد، بلکه از خوانندگان محترم و بویژه از مؤلف بزرگوار ، امید عفو، اغماض و راهنمایی دارم.

که گاهی کوته بینانه بوده و به عمق مسئله توجه صحیح ننموده، بلکه به طور سطحی بر آن نگریسته اند و یا با دیدگاههای تعصب آمیز فرقه ای و تحزب گرایی و غیر آن، اظهار نظر نموده اند . مورد انتقاد قرار داده و بی اعتباری آنها را با سبک منطقی مستدل روشن می سازد.

مؤلف محترم موسوعه بزرگ تمهید که در دوازده مجلد به جهان علم و دانش و معارف اسلامی، عرضه می گردد، تقریبا بیشتر نیازمندیهای جامعه اسلامی کنونی را در مورد معارف قرآن کریم، با بیانی بسیار زیبا و قلمی روان و سبکی مبتکرانه و روشی منصفانه و منطقی، بر آورده می سازد، و از کتابهای دیگر، تشنگان معارف قرآنی را تا حد زیادی، بی نیاز می سازد. توفيق مؤلف بزرگوار آن را در تکمیل این طرح عظیم، از خداوند منان خواستاریم.

نظر به اینکه متنی که در اختیار این جانب جهت ترجمه قرار داده شده - چنانکه یاد آور شدم - بخشی از جلد پنجم «التمهيد» است و فاقد یک مقدمه ای که به طور خلاصه، محتوای کتاب و اهداف و فواید آن را نشان دهد می باشد، به همین جهت، قسمتی از کتاب «الاتقان في علوم القرآن» تألیف علامه سیوطی را به عنوان مقدمه این سطور، ترجمه و تلخيص نموده و به حضور خوانندگان گرامی، عرضه می نمایم.

ولی اکثر مفسران اسلامی به این اسرار اعجاز آمیز، توجه ننموده اند.

و شاید علت عدم تعرض اکثر مفسران اسلامی نسبت به این موضوع، همان دقیق بودن مسئله و از جهت عدم درک کنه واقعی پیوند موجود بین آیات است. و از جمله افرادی که در تفسیر خود از آن داد سخن داده اند، فخر رازی می باشد. وی در این رابطه می گوید:

«بیشتر لطائف قرآن در ترتیب و روابط بین آیات آن سپرده شده که کمتر کسی بدان توجه نموده است».

آن، مورد بحث قرار داده ام. و سپس آن را به نام «تناسق الدرر في تناسب السور» تلخيص نموده ام.(1)

عطف شده یا عطف نشده و در صورت اول باید بین دو جمله، قدر جامع مشترکی باشد؛ مانند آیه: «يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الْأَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ وَمَا يَعْرُجُ فِيهَا » (1)

و مانند آیه: «وَاللَّهُ يَقْبِضُ وَيَبْسُطُ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ» (2)

که به جهت تضاد بين قبض و بسط، و فرو رفتن و بیرون شدن، و فرود آمدن و بالا رفتن، و شبه تضاد میان آسمان و زمین، به یکدیگر عطف شده اند.

و از جمله مواردی که سخن در آن حالت تضاد را دارد، عبارت است از: ذکر رحمت بعد از عذاب و رغبت پس از رهبت. و شیوۀ قرآن چنین است که هر گاه احکامی را ارائه می نماید، به دنبال آن، وعد و وعيد ذکر می کند، تا انگیزه ای باشد برای عمل به آنها. و سپس آیات توحید، و تنزیه خداوندی می آید تا اینکه عظمت آمر و ناهی، معلوم گردد. و در سوره های بقره، نساء، مائده، و دیگر سُور، اگر دقت کامل گردد، ملاحظه می کنیم که همین شیوه دقیقا اعمال گشته است.

3- اگر جمله دوم، توسط یکی از حروف عاطفه اشتراکی با جمله قبل، پیوند بخورد در این صورت لابد ستونی متصل وجود پیدا خواهد کرد که اتصال دو جمله را از بعد معنوی، نشان می دهد. و آن ستون، قرائنی است معنوی که ارتباط را می رساند و هر کدام از این قبیل ارتباطات، اسباب ودليلهایی دارند که ذیلا به برخی از آنها اشاره می گردد:

1- تنظير آوردن: ملحق نمودن چیزی به نظیر خودش از آداب عقلاست، مانند آیه: «أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ » (3) و به دنبال آن می فرماید: «كَمَا أَخْرَجَكَ رَبُّكَ مِنْ بَيْتِكَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ فَرِيقًا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ لَكَارِهُونَ»زیرا خداوند متعال به پیامبرش امر فرمود که در

ص: 14

تقسیم غنائم، مسئولیتش را ایفا نماید با اینکه اصحابش آن را اکراه داشتند، چنانکه در بیرون آمدن از خانه اش به منظور جستجوی کاروان یا جنگ، در ابتدای امر مکره بودند؛ یعنی مقصود این است که ناخشنودی اصحاب در نحوه تقسیم غنائم؛ مانند ناخشنودی آنها در ماجرای خروج از مدینه می باشد که پس از خروج، خیر و یاری خداوند و پیروزی و غنیمت وعزت اسلام بر آنان معلوم گشت، پس در تقسیم غنائم نیز به زودی معلوم خواهد گشت. پس باید اطاعت نمود، و تسليم امر رسول خدا شد و هوای نفس را کنار گذارد.

2- مضادّه؛ مانند: «إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَوَاءٌ عَلَيْهِمْ أَأَنْذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنْذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ »(1) که در اول سوره، سخن درباره قرآن و اینکه آن مایه هدایت مؤمنان است، مطرح شده و چون وصف اهل ایمان را به پایان می برد، به دنبال آن سخن در مورد کافران را آغاز می فرماید: «إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا..». و نظیر آن در قرآن کریم بسیار فراوان به چشم می خورد.

3- استطراد، مانند آیة: «يَا بَنِي آدَمَ قَدْ أَنْزَلْنَا عَلَيْكُمْ لِبَاسًا يُوَارِي سَوْآتِكُمْ وَرِيشًا وَلِبَاسُ التَّقْوَى ذَلِكَ خَيْرٌ ذَلِكَ مِنْ آيَاتِ اللَّهِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ »(2).

زمخشری می گوید: «این آیه بر سبيل استطراد وارد شده، پس از یادآوری آشکار شدن زشتیهای بدن آنان و پوشاندن آنها با برگ درخت، تا متت خدا را در آفرینش لباس، اظهار کند. و به جهت پستی و فضاحت ورسوایی که در عریان بودن وكشف عورت هست، و برای تذکر اینکه ستر و پوشش از ابواب مهم تقواست».

امیدوارم که خداوند متعال، مارا در فراگیری معارف بسیار بلند قرآن کریم بیش از پیش توفیق و یاری عنایت فرماید.

قم - عزت الله مولائی نیا

12 رمضان المبارک 1413

ص: 15

ص: 16

سوره، جمع نموده، و مجموعه ای را تشکیل داده است، به طوری که دارای کمیت وكيفيت خاصی شده است، چه از نظر مراد آیات و چه از نظر لحن آیات وچه از نظر سنخیت آیات.

بنابراین، لازم است در بین آیات یک سوره، وحدت جامعی که تمام آیات را فرا گیرد وجود داشته باشد. طبیعتا وقهرا یک سوره از نظر کلی دارای مقاصد خاص و مقدمات ویژه، و خاتمه مناسبی خواهد بود.

این وحدت و انسجام، در تمام سوره ها موجود است؛ اعم از اینکه کوچک باشند یا طولانی. واگر هر سوره في حد ذاته، دارای هدف و غرض عقلایی نباشد، که برای آن هدف وتأمين آن، نازل شده باشد، پس بنا بر چه اساس و معیاری، مجموعه ای از آیات داخل یک سوره و مجموعه ای دیگر، سورۀ دیگر را تشکیل داده اند؟ با توجه به اینکه این، سخن حکیم مطلق است که توسط امین وحی که حکیم است، بر پیامبر عظیم الشأن اسلام - صلى الله عليه و آله - که حکیم است، نازل گشته و هدفش تعلیم حکمت برای اُميّین و همه عالم است.

بنابراین، هر سوره دارای مقاصد و اهداف معين و مشخصی است، که آن را در طول آیاتش دنبال نموده و درجه بدرجه و قدم بقدم، برای تحقق آن پیش می رود. و همین که هدفش تأمین شد، سوره هم باهمان، تکمیل گشته و در طی آیات معدودی، خاتمه می یابد؛ چه آیات آن زیاد باشد و چه کم.

3- گاهی تناسب وترابط، بين سياق هر آیه وكلمه آخر آن و به اصطلاح بین سیاق وفواصل آیات می باشد؛ زیرا تناسب بین سیاق آیات و كلمه آخر آن، امری ذاتی است بلکه همان ارتباط و تناسب لفظی و معنوی است که شأن آیات و مقام بلاغت و فصاحت آنها را بالا برده و تکمیل می نماید. و كُلّا رونق و زیبایی وحسن یک آیه، در همین تناسب و ترابط لازم، نهفته است.

4- برخی از دانشمندان اسلامی یک نوع مناسبت و تناسب چهارمی را نیز

ص: 18

مطرح نموده و خیال کرده اند که وجود چنین ارتباطی نیز بین آیات لازم است، و آن عبارت است از تناسب لازم، بین خاتمه سوره قبل، با ابتدای سوره بعد می باشد.

ولی این مسئله جز تكلف، چیز دیگری نمی باشد، و چندان فایده ای هم بدان مترتب نیست. گذشته از اینکه دلیلی که این نوع روابط و تناسب خاص را اثبات نماید، نیز وجود ندارد.

گاهی وجه تناسب آیات، برای برخی از افراد، قابل فهم نیست، در این صورت است که تأمل ودقت بیشتری را جهت دستیابی به تناسب واقعی در آیه، می طلبد؛ زیرا کلام حکیم مطلق است، و به واسطه آن، تمام عقلای عالم را به مبارزه طلبیده و مجاب ساخته است. و در بُعد اعجازش، همگان را از آوردن مثل آن، برای ابد نا امید کرده است و لذا باید دارای حکمت بالغه باشد.

و لطافت و براعتی حکایت می کند، و آن را از بدایع و شگفتیهای قرآن کریم، و صناعت بلاغت علم بدیع، قرارش می دهد، و آیات قرآن از چنین لطافت و براعتی بر خوردار است» (1)

عمل قبیح وبی فایده ای بود» (1)

دست بردارند. واین از زیباترین نوع ورود و خروج به مطلب بوده، واز لطیف ترین استهلال و شگفت انگیزترین بدایع کلامی است.

مثال 3: آیات شریفه: «لَا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ*إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ وَقُرْآنَهُ* فَإِذَا قَرَأْنَاهُ فَاتَّبِعْ قُرْآنَهُ *ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ (1)

ظاهرا هیچ تناسبی بین این چهار آیه و سباق سوره که در مورد اهوال و احوال قیامت نازل گشته است، دیده نمی شود، به طوری که سیوطی می گوید:

یافتن تناسب ما بین آیه اول و آیات دیگر سوره، جداً مشکل است (2).

فخر رازی وجوهی را جهت بیان تناسب منظور، بیان کرده است و در ضمن آن، حرفهای بی ربطی را گفته است. قدما و علمای امامیه را مورد تهمت و حمله قرار داده و می گوید که: آنها قائل به تحریف قرآن شده اند و این آیه از آن قبیل است! (3).

با توجه به نزول تدریجی قرآن کریم، در فترتها و اوقات طولانی و مختلف، اشکال را به رأسه برطرف می نماید و لازم به ارتکاب این نوع تأويلات بی ارزش خصوصا با این بر خورد بسیار عجولانه و عاجزانه، و توسل نمودن به بهتان و دروغ، نسبت به شخصیتهای بزرگ شیعه نیست، چنانچه رئيس المشکّکین مرتکب شده است، با اینکه قول به تحریف قرآن به اجماع مسلمين باطل ومحال عقلی است، و این بیشتر از سوی راویان و علمای اهل سنت وارد شده است نه شیعه (4).

ص: 24

آیه بعدی در ارائه راه حل مناسب، به دنبال آیه قبل آمده و راه گریزی را پیشنهاد نمود. و به مناسبت همین حرج و گرفتاری مسلمانان، آیه «وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الْيَتَامَى »(1) نازل شد و پاسخ این سؤال به این نحو داده شد که اگر در مورد یتیمان سؤال شد، در پاسخ آنان بگو که اصلاح امور آنان از هر جهت کار خیر محسوب می شود. و اگر اختلاط و مراوده هم با یتیمان داشتید، آنان نیز برادران شما در دین محسوب می شوند، و خداوند متعال هم مصلح را از مفسد، تشخیص می دهد، و می داند که چه کسی قصد سوء وچه کسی قصد اصلاح و خدمت دارد. و اگر خداوند بخواهد، کارهای دشوارتر از آن را بر شما واجب می گرداند، پس باید با آنان مراوده و رفت و آمد نمایید.

بنابر این، آیه « قُلْ إِصْلَاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ »(2) یعنی این واجب و فرض است بر همه مسلمانان، تازه اگر پروردگار بخواهد، تکلیف مشکل تری نیز بر شما واجب می نماید. بنابر این باید در امورتان مقداری آسان گرفته و سختگیری ننمایید و يتيمان را در اداره امور و اموالشان یاری نمایید، همانطوری که با سایر برادران خود اختلاط و مشارکت دارید. منتها مشارکت باید بر اساس مراقبت و مواظبت به نفع يتيم بوده و مصلحت او در نظر گرفته شود، و این کاری است که نفع آن به خودتان باز می گردد. و اگر یتیمان از زنان باشند راه چاره و فرار از دخول در حرام در امر مخالطت، آسانتر است چرا که در آیه دیگری فرموده:

«وَيَسْتَفْتُونَكَ فِي النِّسَاءِ قُلِ اللَّهُ يُفْتِيكُمْ فِيهِنَّ وَمَا يُتْلَى عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ فِي يَتَامَى النِّسَاءِ اللَّاتِي لَا تُؤْتُونَهُنَّ مَا كُتِبَ لَهُنَّ وَتَرْغَبُونَ أَنْ تَنْكِحُوهُنَّ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الْوِلْدَانِ وَأَنْ تَقُومُوا لِلْيَتَامَى بِالْقِسْطِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ

ص: 26

كَانَ بِهِ عَلِيمًا »(1)

بنابراین، در آیه سوم سوره نساء - که مورد بحث ماست . اجازه و رخصت نکاح با زنان یتیم را داده و می فرماید: «فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ » وآیه، استطرادا وارد در امور مختلفی می گردد، چنانکه دأب قرآن کریم چنین است.

به هر حال، ازدواج با زنان يتيم، یکی از راههای تخلص و نجات از تنگنای حرج و دشواری در امر مال يتيمان است؛ زیرا نوع زنان در امور مالی (به اعتبار اینکه شوهرانشان متكفل امور دنیوی و دینی آنان هستند) خیلی دقت به خرج نمی دهند و مسامحه نموده و گاهی حتی از اموال شخصی خود در برابر شوهرانشان نیز می گذرند.

مرحوم طبرسی در مجمع البيان، این وجه را به عنوان پنجمین وجه در مورد این آیه ذکر فرموده است (2) و این وجه از جهت انسجام با سیاق آیه، بهترین وجوه تناسب است.

لِمَا يُحْيِيكُمْ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ يَحُولُ بَيْنَ الْمَرْءِ وَقَلْبِهِ وَأَنَّهُ إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ »(1).

سؤال در این آیه شریفه این است که چه ارتباط و تناسبی بین صدر آیه و ذيل آن است؟ یعنی بین امر به استجابت رسول خدا - صلى الله عليه وآله وسلم - آنجا که دعوت برای احیاء نمودن شخصیت آنان می کند، و بین تهدید به حیلوله بين المرء وقلبه می باشد؟

اشاعره و در رأس آنان فخر رازی (2)با توجه به ذیل آیه، آن را دلیلی برای اثبات جبر گرفته اند و گفته اند: با توجه به ذیل آیه، روشن می شود که خداوند متعال است که مؤمن را مؤمن و کافر را کافر می نماید، و هر کس را که بخواهد گمراه و هر کس را که بخواهد هدایت می نماید.

ولی اینان از صدر آیه غفلت نموده اند که دلالت صریح بر اختیار و انتخاب می نماید. معاذ الله که بین صدر و ذیل آیه قرآن، اختلاف و تضاد باشد، آن هم در محدوده یک آیه. و دانشمندان اسلامی سعی و تلاش فراوانی نموده اند تا اینکه آیه را از جهت تناسب صدر و ذیل، بر وجه مناسبی حمل کنند و لذا برای آن وجوهی گفته اند که وجوه دقیق تر و مناسب تر عبارتند از:

وجه اول: گاهی در قلب انسان یک تحول لحظه ای ایجاد می شود که انسان را به طور ناگهانی و تصادفی، از حالتی به حالت دیگر منتقل می نماید؛ مثلا شقی یکباره تبدیل به سعید می گردد و به عکس. این تحول ممکن است به دلیل مواجهه با امر غیر مترقبه ای باشد که عارض انسان شده و او را از مسیر اولش بکلی منحرف می نماید، با اینکه مدت طولانی بر آن حالت بوده است، ولی بر خلاف خیال

ص: 28

خودش، یکباره از خود انعطاف نشان داده، و راهی بر خلاف مسیر اولین خویش می رود. و این مطلب شاید بخاطر حصول خوف و رجاء نسبت به پروردگار، یکباره در دل کسی ایجاد شده و حالت يأس وغرور، به طور کلی طرد گردد. واین از بزرگترین تربیتهای نفوس بشری است که نا امیدی و یأس، نمی تواند او را زمین گیر و مجبور نماید، اگر چه در طول حیات و زندگی پیشین خود، بر تمرد وعصيان بوده است. و هرگز عجب و غرور او را نمی گیرد اگر چه در بعد کمالات نفسانی، مدارج كمال را هم طی نماید.

این وجه با معنای جبر سازگار نیست بلکه خلاف آن را می رساند.

وجه دوم: اسلام دعوت می نماید به سوی حیات ابدی و سعادتمندانه و بسیار بلند و عالی که در سایه آن، بشر می تواند تا آخرین درجه ممکن رشد نموده، و به نهایت کمال نائل شود، چنانکه در صورت پشت پا زدن به دعوت اسلام و عدم پذیرش آن، قلب می میرد و به همین وسیله، معالم انسانیت در نفوس، حالت مردن به خود می گیرد و کرامت انسانی از بین می رود، چنانکه باد با وزیدن به طور سریع از انسان فاصله می گیرد. در این صورت این دیگر انسان نیست، بلکه حیوان درنده ای است در قالب انسان که از انسانیت بویی نبرده است. اینجاست که انسان از قله رفيع وشامخ انسانیت، به حضیض حیوانیت و ابتذال، سقوط می نماید، چنانکه می فرماید:

«وَلَوْ شِئْنَا لَرَفَعْنَاهُ بِهَا وَلَكِنَّهُ أَخْلَدَ إِلَى الْأَرْضِ وَاتَّبَعَ هَوَاهُ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ ذَلِكَ مَثَلُ الْقَوْمِ الَّذِينَ كَذَّبُوا بِآيَاتِنَا فَاقْصُصِ الْقَصَصَ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ»(1)

ص: 29

و در جای دیگر می فرماید:

«وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ» (1)

و هدفهای مشخص سوره نیز خاتمه می یابد، تا به دنبالش رسالت و اهداف جدیدی مطرح شود و سوره دیگری، آن رسالت و پیام و اهداف را به دوش کشد.

بدان نیست. و قرآن کریم از این نوع تكلفها و مشقتهای بی فایده بی نیاز و غنی می باشد» (1).

عدم ارتباط آیات، طرح و ابتكار شده است.

فرقه ای دیگر از خاور شناسان - که اکثریت را تشکیل می دهند . معتقدند: باید ریشه این عیب و نقص را در طرز کار صحابه جستجو کرد؛ یعنی آنگاه که آنها به جمع و تألیف قرآن کریم پرداختند و به ترتیب آیات و تنظیم آنها در قالب و محدوده ای به عنوان «سوره» ها اقدام کردند، این خلط و پراکندگی و پریشانی را در قرآن کریم به ارمغان آوردند.

دکتر «محمد عبد الله دراز» پس از طرح نظريه مستشرقان و بیان و توجيه عامیانه آنها، می گوید: این تفسيرها و تحليلهای سطحی و پندارگونه را نباید درخور اعتنا دانست؛ زیرا علمای اسلامی متفقاّ می گویند: سوره های قرآن کریم (به همان ترتیبی که هم اکنون تلاوت می کنیم) تنظیم شده و همزمان با حیات رسول اکرم - صلى الله عليه وآله وسلم - به همین وضع بوده، و چنین هیئت و ترکیبی (قبل از اقدام صحابه) در زمان حیات آن حضرت در «سوره ها» وجود داشته است.

بنابراین، بی هیچ تردیدی روشن است که یک طرح و نقشه پردازی واقعی و تعیین کننده حدود و مرزها برای «سوره» وجود داشته است. و این طرح و نقشه پردازی در رابطه با هر سوره ای از قرآن کریم، متشکل از دیباچه و موضوع و خاتمه می باشد. و این طرح از سوی خدا به پیامبرش ابلاغ گردیده و دست هیچ بشری برای ترتیب آیات در «سوره ها» و چنان طرح و نقشه پردازی، دخالت نداشته است. و همچنین بی هیچ تردید و هیچگونه نزاع و اختلاف، روش قرآن کریم (با همین ترتیب چنین طرحی) در کنار هر کتابی، چه در ادبیات وچه در هر عرصه دیگر علمی، بی نظیر می باشد. و تا کنون هیچ نوشتاری بدین نحو تألیف نشده و نخواهد شد.

از آنجا که «سوره های » قرآنی از نتایج و مسببات اوضاع و شرایط نزول و انگیزه های متنوع و ویژه و با انگیزه های کلی نزول آن می باشد، باید وحدت

ص: 34

و یکپارچگی منطقی و ادبی سوره های قرآن کریم را معجزه همه معجزات دیگر برشمرد (1).

یکی از اشتباهات این است که: وحدت موضوع سوره را بدینگونه تفسیر و تحلیل کنیم که سوره، بسان یک موضوع مستقل و یا مانند فصلی از یک باب و یا به منزله بحث خاصی از یک کتاب می باشد؛ چرا که می دانیم در این جهت، امتیاز بزرگی میان روش ترتیب قرآن کریم و روش تألیف متداول، وجود دارد:

قرآن کریم، کتاب هدایت است که راه هدایت را در نفوس مردم ایجاد می کند و در هر فرصتی از رهگذر موعظه و نصیحت، این هدایت را به عهده می گیرد، لکن برای هر سوره، موضوعی را مقرر کرده که این موضوع بر آن سوره اشراف دارد و محتوای آن را زیر پوشش خود می گیرد و نیز هر سوره ای دارای مشخصاتی است که در آن سوره، برجسته و نمودار است.

- دریافت می کرد. و جبرئیل - عليه السلام - نیز به نوبه خود از پیشگاه خداوند متعال این دستور را به آن حضرت ابلاغ می نمود. آیا هدف، انگیزه و مقصودی در این دستور وجود داشت؟ آیا خداوند متعال برای قرار دادن آیاتی در ضمن سوره ای و قرار دادن آیاتی دیگر در ضمن سورهای دیگر، حکمتی را مد نظر داشت؟

مفسرین، جوانب و ابعاد فراوان و گوناگونی از قرآن کریم را مورد توجه بحث و بررسی قرار داده اند. اما میان آنها مفسرانی که به این بعد قرآن (یعنی مطالعه و بررسی روح کلی هر سوره و تحقیق در آماجهایی که هر «سوره» از قرآن کریم به سوی آنها نشانه رفته است) عنایت و اهتمام ورزیده باشند، شمار اندکی را تشکیل می دهند.

با اینکه هر یک از «سوره های »قرآن کریم دارای نشانه و رنگ خاص و مشخصه ویژه ای است و از جان و روحی برخوردار است که در تمام زوایای آیات آنها جریان دارد، نمی توان این «سوره ها » را بسان فصول و ابوابي تلقی کرد که کتابهای معمولی، بدانها تقسیم شده و برحسب آنها تنظیم می گردد. اگر کسی بخواهد سوره های قرآن کریم را به عنوان ابواب و فصول این کتاب آسمانی، مد نظر قرار دهد، و یا با چنین دیدگاهی به تفسیر آن دست یازد، باید گفت: چنین کسی با دیدی تکلف آمیز، و نه در خور قرآن کریم بدان نگریسته، و سخت به بیراهه افتاده. و می کوشد این کتاب آسمانی را از سبک و اسلوب ویژه آن، خارج سازد.

این سبک و اسلوب عبارت است از: جابجا کردن تلاوت کننده و این پهلو و آن پهلو ساختن او، و ایجاد تنوع مناسب و منسجم در جهت حفظ شادابی او، برای تلاوت این کتاب آسمانی، و پراکندن گوهرهای وعظ و نصیحت در لابلای آن، و درنگ انديشمندانه تلاوت کننده به گاهِ عبرت، و توجه و التفات به مقصد و هدف موعظه ها، و غنیمت شمردن فرصتها و سود جستن از موقعیتها در هر جا، تا بدین

ص: 36

طريق، عقيدة سليم و مبانی استوار، عمیقاً در قلب انسان، نفوذ کند.

آری، در اینجا امتیاز و تفاوتی جلب نظر می کند؛ زیرا کسی که «سوره های» قرآن کریم را همانند فصول و يا أبواب کتابهای عادی می نگرد. و آن کسی که می کوشد در تلاوت قرآن کریم، روح ساری وجاری در آیات آن «سوره ها» را احساس کند. و جو و فضای معنوی ویژه ای را که «سوره» در آن فضا جولان دارد، باز یابد، دارای دید متفاوتی هستند؛ چون اولی قرآن کریم را از سبک و اسلوب ویژه اش خارج می سازد، لكن دومی، قرآن کریم را از روش وأسلوب منحصر بفردش به یک سو نمی نهد، روشی که باید آن را از اهم ابعاد اعجاز قرآن کریم به شمار آورد.

این روش برای مطالعه و بررسی قرآن کریم سودمندتر از آن است که آیات آن یکی پس از دیگری (بر حسب ورود ترتیب آنها در «سوره») مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد. اگر کسی جمله های هر آیه و یا کلمات و یا احيانا حروف آنها را نیز مورد مطالعه و بررسی قرار دهد تا از رهگذر چنین مطالعه ای سراسر آن را اجمالا ویا تفصیلا ویا به نحوی از تطویل و یا ایجاز در سخن، به بررسی گیرد، نمی تواند چنین مطالعه ای پریشان و از هم گسیخته به او در جهت باز یافتن شکوه و عظمت و زیبایی چهره، و سیمای «سوره» (بدانسان که همه اعضای آن سوره در کنار هم قرار دارد و دارای پیکرهای پیوسته و دارای وضع و هيئت کاملی است) مدد رساند» (1).

این دید وسیع و فراگیر که سراپای سیما و چهره سوره های قرآن کریم را به رؤیت می کشد، می تواند شخصیت و سمت هر سوره ای را نمودار سازد. و تلاوت کننده آن را، در یک موضع و موقعیتی قرار دهد که پیام کلی «سوره» را باز یافته و موضوعات و مسائل آن را در محدوده جامع آن، دقیقاّ بررسی کند، محدوده ای که می تواند آن «سوره» را از دیگر «سوره ها» ممتاز سازد.

ص: 37

اینک نمونه هایی را که نشانگر وحدت موضوعی «سوره های قران کریم بوده و نزدیک به ترتیب و تبویب آیات و سوره بر اساس ترتیب طبیعی است، ارائه می دهیم.

حضور می یابد.

نهایت خضوع و استعانت مهمات، به او متوجه ساخته و بگویند: «إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ» این دو جمله، كمال انقطاع از غیر و رو آوردن به محبوب حقیقی دلها یعنی «الله» است که عبد در پیشگاه با عظمت حق، از خود نشان می دهد و اسباب و وسایل شفاعت را فراهم می سازد.

بنابر این ضمن عرض نیاز و طرح نمودن حوایج خویش، آرزوی بر آوردن حاجات و رسیدن به همه خواسته ها و آرزوها را داشته و رفق و مرافقت توفيق را صد در صد قرین خویش می داند (1).

نموده و آیات الهی را انکار می نمایند. و برخی نیز راه نفاق و دو چهره بازی کردن را در پیش گرفته و همچون سگان، زوزه و عوعوی خود را سر داده اند، در حالی که پس از روشن شدن حق و وفور دلایل آن، جایی برای شک و تردید در آن نمی ماند. وروی همین مبنا قرآن کریم، «ریب» را با لاء نفی جنس به طور کلی، نفی نموده و فرموده:«ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ»(1)ودعوت خویش را با متوجه ساختن نداء وخطاب خویش به تمام مردم از جن وانس اعلام داشته و می فرماید:

«يَا أَيُّهَا النَّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ وَالَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» (2).

و آنها را با دلایل بسیار و براهين روشن و آشکار، تقویت و تأكید می فرماید و برای هر چه بهتر جا انداختن آن، از سوابق زندگی انسانهای پیشین از بدو آفرینش تا عصر نزول، و از تصرفات ستمگرانه انسانها در طول تاریخ حیات انسانی، یاد کرده و بویژه از زندگی سیاه آمیخته به خواری و لئامت و پستی و ذلت و حیات نکبت بار و عصیانگرانه بنی اسرائیل، تابلوهای بسیار گویایی را ترسیم می نماید؛ زیرا بنی اسرائیل تنها ملتی است که اعراب، کیان و عنصر اولیه و نژاد و نسب و تاريخ ننگینش را بخوبی می شناسند.

و در این زمینه از مسئله تغییر قبله، شروع کرده و مطلب را در مورد مناسک حج و تشريع جهاد ابتدایی، و نبرد و جنگ در راه خدا و روزه و حرمت ربا و تجارت موجود، دنبال نموده و به همان مطلب، سوره را نیز به اتمام می رساند.

حکمت و زیبایی ویژه ای می آمیزد، چنانچه یک نوع رونق و منظره و شکل زیبایی را بدان می بخشد. و این بر خلاف اسجاع کاهنان است؛ زیرا اسجاع در سخن، باعث نوعی عیب، سستی و زیادی می باشد، و آن خلاف حکمت است.

دلیل این مطلب این است که معانی کلام در اسجاع، تابع و دنباله رو الفاظ است. و مقصود بالذات الفاظ بوده، و معانی بر مدار آن می چرخد. و معانی در آن مقصود اصلی نبوده بلکه تبعی است. و روی این جهت، اسجاع در حقیقت، قلب حکمت و تبدیل آن به ضد حکمت در باب دلالات است» (1).

يعني اسجاع ضدّ، بلکه نقيض حکمت است؛ چون کلام حکیم کلامی است که صدق خالص و نفع خالص و خير خالص است، اما کلام مسجع، درست در برابر این معانی و معیارها قرار دارد.

بنابراین، فواصل قرآن کریم به طور کلی، در همه جا عین بلاغت، حکمت، حسن و زیبایی است؛ چرا که آن تنها راه و طريق فهم معانی و زیبایی مبانی و ساختمان کلام است. و قرآن کریم در این بعد، در حدعجاز، بلکه در نهایت درجه اعجاب و شگفتی است.

2- نظر بدر الدین زرکشی در مورد تناسب فواصل آیات

ایشان می گوید: «از جمله عوامل و مواردی که دلالت مؤكد بر وجود و وقوع مناسبت و تناسب آیات با همدیگر دارد، همان مقاطع و فواصل آیات است. و آن عبارت است از کلمه ها و حروفی که هم شكل و مثل هم باشند. و در اینگونه موارد حتما باید لفظ با معنی، تناسب تام داشته باشد وگرنه، کلام از هم پاشیده شده و برخی از برخی دیگر خارج شده و با یکدیگر بی ارتباط خواهد بود.

ص: 43

به عبارت دیگر: اگر ما بين اجزاء جمله ها و کلام و آیات، ارتباط معنوی مناسب با فواصل و مقاطع و خواتيم آن نباشد، لازم می آید که الفاظ و كلمات و فواصل آیات، از جهت لفظی، بدون تناسب ومنفک از هم باشد. و این خلاف فصاحت وبلاغت است. و این از ساحت اقدس قرآن کریم، قطعا به دور است.

بنابراین، فواصل قرآن کریم، خارج از این چهار چوب نخواهد بود، ولی همه این حقایق، روشن و ظاهر نیست، بلکه برخی از آن آمور، روشن و برخی از آن با تأمل و دقت فراوان برای ذوي الألباب، قابل درک وکشف است» (1).

ص: 44

نبود، معنی کلام، مختل گشته و مقصود متکلم دچار اضطراب و تزلزل گردد و در نتیجه، فهم کلام مشوش شود. و به عبارت دیگر، اگر آن فاصله و خاتمه ویژه را متکلم نیاورد، مخاطب با طبع و ذوق سلیم خویش، بدان هدایت شده و دست یابد (1).

بدر الدین زرکشی می گوید: «و این باب، تو را در جریان یک سر بسیار بزرگ، از اسرار قرآن کریم قرار می دهد، پس با کشف و به دست آوردن آن، خودت را تقویت نما» (2).

کفّار بدون اینکه نتیجه مطلوبی از کارشان بگیرند و بر طرف کردن شر آنان و برگرداندن شترشان به خودشان با عزت و قوت حق، تناسب دارد. و صدر آیه، تمهيد ذیل آن است.

و مالکیت و حاکمیت بر آسمانها و زمین، عزت و جلال و جبروت بیابد. اگر چه حتی مملکت و مملوک عوالم ملکوت، برترین مرتبه عالم خلقت می باشد. بنابر این ذات اقدس باری تعالی، شأن و مقامش بالاتر و منزه تر از آن است که از این چنین اموری، کسب عزت نماید؛ زیرا این امور، بلکه تمام عالم امکان، در کنار عظمت ذات اقدس او، بسیار ناچیز و بی ارزش است. و ذات اقدس او بالاتر از تمام عظمتهاست. و تمام ثناءها و محامد در عالم وجود، به او منتهی می شود؛ زیرا او منشأ همه کمالات است.

آیه سوم را به «لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ » ختم فرمود؛ زیرا قرار دادن زمین و آنچه در آن است ، و دریا و آنچه در آن است در خدمت انسان، و حفظ زمین از سنگ پاره های انداخته شده از طرف آسمان .که حیات بشری را هدف گرفته اند . همه و همه اینها، از رحمت و رأفت حضرت احدیت، نسبت به بندگان خویش است.

و آن عبارت است از ظلمت و تاریکی که تمام شب را فراگرفته باشد. و در آن اصلا جایی برای اعمال بصر و دیدن نیست. و به غیر از حس شنوایی که صداهای موجود در آن ظلمت را درک می نماید، سایر حواس اصلا کاربردی ندارند.

اما آیه دوم به:«افَلَا تُبْصِرُونَ » ختم شده؛ زیرا سخن در آن، در مورد روز دائمی و پیوسته است و با «ابصار» تناسب کامل دارد.

زرکشی در این زمینه می گوید: این از دقیقترین مناسبتهای معنوی در بین صدر و ذیل آیات است (1)

و باعث گرایش انسان و ایمان او به مبدأ عالم (خدای یگانه) است.

اما تدبر و دقت در تفاصيل و جزئیات و دقايق خلقت که دلالت بر تدبیر و مدیریت آفریدگار جهان دارد، خود دلیلی است بر نظم دقیقی که موجب بقین انسان مؤمن می گردد. و سر انجام آنچه که انسان را به یک باور و ایمان و یقین از طريق تدبر در آیات خدای متعال، و تفکر در امر مخلوقات و ریزه کاریهای آن دعوت نموده و فرا می خواند، همه به برکت و شرف عقل است که در نهاد و نهان و حقیقت انسان، به ودیعه نهاده شده و به وی تفضل شده است.

و اعجاب آن نمود. و این خاتمه را قبل از نزول (بر طبق ذوق خود) به زبان آورد. و رسول خدا - صلى الله عليه و آله وسلم - تبسم کرده و به وی فرمود: به همان حرف و سخن تو آیه خاتمه یافت. (1)

مِنْهُمْ مَا كَانُوا بِهِ يَسْتَهْزِئُونَ (1).

مثال 3: قوله تعالى: «قَالَ لَهُمْ مُوسَى وَيْلَكُمْ لَا تَفْتَرُوا عَلَى اللَّهِ كَذِبًا فَيُسْحِتَكُمْ بِعَذَابٍ وَقَدْ خَابَ مَنِ افْتَرَى» (2).

با توجه به آیات دیگر نیازی به توضیح نیست؛ زیرا ماده «وهب» در مثال اول و «استهزا» در مثال دوم و «افترا» در مثال سوم، در صدر و ذیل آیات تکرار شده اند.

چه بسا در تصدير، تشاكل فقط صرف لفظی باشد و هیچگونه تشابه معنوی در آن نباشد. و آن از لطیف ترین محسنات بدیعی است؛ مانند قول خدای سبحان: «قَالَ إِنِّي لِعَمَلِكُمْ مِنَ الْقَالِينَ » (3)«ای من الناقمين» که صرفا ما بين «قال» در صدر آیه و«قالین» در ذیل آیه، تشابه لفظی است، نه معنوی.

كلام معلوم می گردد.

بدر الدین زرکشی، می گوید: «همین تسهیم و توشیح است که ابن وكيع (1)آن را «مطمع» نامیده است؛ زیرا صدر آن، شنونده را به طمع و یاد ذیل آن می اندازد. و این نوع سخن وكلام از عجایب بیان و بدايع و شگفتیهای کلام است» (2).

از جمله مثالهای این مورد، یکی آیة «ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقًا آخَرَ فَتَبَارَكَ اللَّهُ أَحْسَنُ الْخَالِقِينَ » (3)است که قبلا ذكر آن گذشت.

مثال 2: آیه شریفه: «وَآيَةٌ لَهُمُ اللَّيْلُ نَسْلَخُ مِنْهُ النَّهَارَ فَإِذَا هُمْ مُظْلِمُونَ »(4)

و اتمام يافته، ولكن برای اینکه فضاحت و زشتی حالت آنان را در بالاترین درجه و مبالغه آمیز، نشان داده باشد، در زیادی مبالغه، فرو رفته و فزونی مبالغه در گمراهی و ضلالت آنها را افاده فرموده است؛ به طوری که عدم سودمندی و استفاده آنان در تجارت، به عدم راهیابی آنها به راههای صحیح تجارت، نسبت داده شده است. و به همین جهت، به جای خیر، شتر، و به جای صلاح، فساد به دست آورده اند. (در حقیقت خیر را تبدیل به شر، و صلاح را تبدیل به فساد نموده اند).

مثال 2: آیات: «وَجَاءَ مِنْ أَقْصَى الْمَدِينَةِ رَجُلٌ يَسْعَى قَالَ يَا قَوْمِ اتَّبِعُوا الْمُرْسَلِينَ* اتَّبِعُوا مَنْ لَا يَسْأَلُكُمْ أَجْرًا وَهُمْ مُهْتَدُونَ »(1) در این آیه شریفه، معنی کلام، بدون جمله ««وَهُمْ مُهْتَدُونَ»خاتمه یافته و تمام شده است؛ زیرا انبیا - عليهم السلام - يقينا هدایت یافتگانند. و لكن از باب ايغال» افاده زیادی ترغیب بر اتباع و پیروی از پیامبران - عليهم السلام - را فرموده، و این معنی را ترسیم کرده که همانا پیروی و متابعت انبيا - عليهم السلام - هرگز زیانی به دنبال ندارد.

مثال 3: آیه شریفه: «أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ »(2)

چنانکه «زرکشی» می گوید: معنای کلام بدون عبارت «لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ» کامل شده و خاتمه یافته است؛ جز اینکه رعایت قوانین فواصل، یک نوع زیادی معنا و مبالغه در آن را افاده نموده است. و آن این است که اهل یقین همان هایی

ص: 56

هستند که محاسن احکام الهی را درک می نمایند؛ زیرا هیچ حجابی از حجب جاهلیت و عناد و لجاجت، جلو چشم آنها را نگرفته و نمی گیرد.

مثال 4: آیه شریفه: «إِنَّكَ لَا تُسْمِعُ الْمَوْتَى وَلَا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعَاءَ إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ » (1).

مقصود اصلی آیه شریفه بدون لحاظ عبارت «إِذَا وَلَّوْا مُدْبِرِينَ» كامل و تمام گشته، جز اینکه آن افادۀ مبالغه در عدم امکان اسماع کران می نماید؛ زیرا اسماع و شنوانیدن كران در حال عادی، خود دشوار است، تا چه رسد به اینکه آنان پشت به حقیقت و صاحب صدا نموده، فرار کنند. بنابراین «اسماع أصم إذا ولی مدبراً » ابلغ در تغافل و اعراض وی از شنیدن دعوت حق خواهد بود.

آنان بر وی، و اینکه چگونه نماز شعيب و دعایش آنان را از پیروی و تبعیت کردن از نیاکانشان باز داشته و منع نماید و اجازه نمی دهد آنان در اموالشان به دلخواه خود تصرف نمایند، پنهان و پوشیده مانده است.

بنابر این، ظاهرا این خاتمه با مقصود اصلی آنان که همان استنكار بر شعيب - عليه السلام - است، تناسبی ندارد، لکن این مشکل در صورتی که توجه به سخنان آنها نماییم و بدانیم که سخنان آنان از باب سخريت و استهزا بوده، حل می شود.

زمخشری» می گوید: «قوم حضرت شعیب - عليه السلام - از قولشان «انَّكَ لَأَنْتَ الْحَلِيمُ الرَّشِيدُ » خواسته اند که نسبت سفاهت و عجز بی نهایت را به وی بدهند و آن را عکس نموده اند تا اینکه او را بدین وسیله به استهزا و مسخره بگیرند، چنانکه وقتی بخواهند شخص بخیلی را مورد استهزا قرار دهند، به او می گویند: «اگر حاتم تو را ببیند همانا برای تو سجده خواهد کرد»(1).

برخی هم گفته اند: معنای آیه این است که تو در بین قوم خود به حلم و رشد عقلی، معروف هستی. و این با کارها و دستور هایی که می دهی، و با آن حالات و شهرت تو سازگاری ندارد(2).

«حلم» عبارت است از: بردباری، شکیبایی، حوصله، خوش اخلاقی. وگاهی به معنی عقل، در مقابل جهالت وسفاهت، استعمال می شود. و رشد؛ یعنی بصیرت و آگاهی لازم در تدبیر معاش و قدرت بر تصرف در اموال، طبق اصول انسانی.

بنابراین، معنای آیه چنین می شود که: اگر دارای حلم هستی پس چطور ما را از ادامه راه نیاکانمان منع می نمایی؟ در حالی که پیروی از آباء، اجداد، اسلاف و نیاکان (از نظر آنان) از مقتضیات واحکام عقل است. و اگر در عقل، رشید

ص: 58

و هدایت شده ای، پس چگونه ما را از تصرف در اموال خودمان آن طور که دلمان می خواهد منع می نمایی، با اینکه مردم بر اموال خود مسلطند، و بر طبق میل و رغبت خودشان در آن تصرف می نمایند. و این یک قاعدة عقلی و مورد توافق و امضای عقلای عالم است.

مثال 2: آیه شریفه: «هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ » (1)

مثال 3: آیه شریفه:«قُلْ إِنْ تُخْفُوا مَا فِي صُدُورِكُمْ أَوْ تُبْدُوهُ يَعْلَمْهُ اللَّهُ وَيَعْلَمُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ وَاللَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ »(2).

در دو آیه فوق، با یک نظر سطحی چنین به نظر می رسد که آیه اول، مناسب بود که با «قدرت» ختم شود؛ زیرا سخن از خلقت عالم است. واین با قدرت تناسب دارد. و مناسب بود که آیه دوم، با «علم» ختم گردد؛ چون سخن در مورد علم حضرت حق به مکنونات دلهاست، و این با «عليم» تناسب دارد.

ولی باید توجه داشت که سخن در آیه اول، از خلقت وتدبیر (عالم) بود؛ زیرا فرمود: «خَلَقَ لَكُمْ » يعنی برای مصالح شما و بر حسب نیازهای شما و تأمین معاش شما. روی این جهت، مناسب بود که با علم به شئون خلقت واحاطه به مصالح آنان ختم گردد.

اما در آیه دوم، سیاق، سیاق وعید، تحذير و نهی از اتخاذ كفار به عنوان دوست بود؛ چرا که آیه قبل از آن، مؤمنان را از دوستی با کافران نهی فرمود و آنها را

ص: 59

از عقاب خود بیم داد(1) و لذا مناسب بود که آیه با «قدرت» ختم گردد تا اشاره کند به اینکه خداوند بر تمام اشیاء (از جمله بر عذاب متجاوز) قادر است.

مثال 4: آیه شریفه: «تُسَبِّحُ لَهُ السَّمَاوَاتُ السَّبْعُ وَالْأَرْضُ وَمَنْ فِيهِنَّ وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ وَلَكِنْ لَا تَفْقَهُونَ تَسْبِيحَهُمْ إِنَّهُ كَانَ حَلِيمًا غَفُورًا » (2).

ظاهرا در آیه شریفه، وجه تناسب مشخصی ما بين تسبیح اشیاء و ختم آیه به حلم و مغفرت وجود ندارد. ولی سیاق آیات در حقیقت در زمینه بیان سيئات اعمالی که عرب جاهلی بدان همت گمارده بودند، است؛ چنانکه فرمود: «كُلُّ ذَلِكَ كَانَ سَيِّئُهُ عِنْدَ رَبِّكَ مَكْرُوهًا » (3).

بنابراین، به جهت تحریض و تحریک آنان به توبه، و دست کشیدن از گناه، و رجوع به شریعت مقدس الهی، سخن از تسبیح و تقدیس الهی، توسط همه کائنات عالم را به دنبال آورد، تا اینکه اعراب جاهلی نیز همچون سایر مخلوقات عالم، خود را با نظام توحیدی، وفق داده و با آنان همراه باشند.

پس در نتیجه، تناسب داشت که آیه، با حلم و چشم پوشی از گناهان و اعمال نا پسند آنان وبا مغفرت و آمرزش از جرائمی که مرتکب شده اند . در صورتی که توبه نمایند . ختم گردد

ص: 60

اما در سوره مباركه ابراهیم، آیات قبل، جهت بیان وصف انسان و سرکشی و انحراف او از راه راست، طرح ریزی شده است. در این مجموعه آیات، از ویل و عذاب شدید برای کافران (آنانکه دنیا را بر آخرت ترجیح می دهند و آنانکه مانع راه خدا گشته، و دنبال کج کردن آن از روی علم هستند) شروع نموده و سپس برخورد مداخله گرایانه انسان، در مقابل دعوت انبیا ۔ علیهم السلام - را مطرح می نماید، چنانکه فرمود:

«وَقَالَ مُوسَى إِنْ تَكْفُرُوا أَنْتُمْ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا فَإِنَّ اللَّهَ لَغَنِيٌّ حَمِيدٌ «أَلَمْ يَأْتِكُمْ نَبَأُ الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ قَوْمِ نُوحٍ وَعَادٍ وَثَمُودَ وَالَّذِينَ مِنْ بَعْدِهِمْ لَا يَعْلَمُهُمْ إِلَّا اللَّهُ جَاءَتْهُمْ رُسُلُهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَرَدُّوا أَيْدِيَهُمْ فِي أَفْوَاهِهِمْ وَقَالُوا إِنَّا كَفَرْنَا بِمَا أُرْسِلْتُمْ بِهِ وَإِنَّا لَفِي شَكٍّ مِمَّا تَدْعُونَنَا إِلَيْهِ مُرِيبٍ »(1)

بعد، آیات ادامه پیدا می کند تا اینکه می رسد به:

«وَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا لِرُسُلِهِمْ لَنُخْرِجَنَّكُمْ مِنْ أَرْضِنَا أَوْ لَتَعُودُنَّ فِي مِلَّتِنَا فَأَوْحَى إِلَيْهِمْ رَبُّهُمْ لَنُهْلِكَنَّ الظَّالِمِينَ » (2).

و چند آیه بعد می فرماید: «أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْرًا وَأَحَلُّوا قَوْمَهُمْ دَارَ الْبَوَارِ » (3)

ص: 62

چنانکه معلوم است، هر قدر نعمتهای الهی بر بشر فزونی یافته، و از عظمت بیشتری برخوردار شود، در مقابل تمرّد و سرکشی و انحراف او از راه حق، وعصيان و گناهش افزون می گردد، تا جایی که فرمود:

«وَآتَاكُمْ مِنْ كُلِّ مَا سَأَلْتُمُوهُ وَإِنْ تَعُدُّوا نِعْمَتَ اللَّهِ لَا تُحْصُوهَا إِنَّ الْإِنْسَانَ لَظَلُومٌ كَفَّارٌ»(1)

اما جهت اختصاص دادن به وصف رحمت وغفران در آیه، سوره نحل، بخاطر مقابله نمودن با ظلم وستم انسان وکفران نعمت از جانب اوست. و هر چه ظلم وستم وكفران از جانب انسان، افزون شود، باز رحمت خداوند متعال وسیع تر از سخط اوست (سخطی که بر اثر کفران، ستم و ظلم، انسانها را فرا می گیرد) چنانچه در دعا آمده است: «یا من وسعت رحمته غضبه» و در آیه ای فرمود: «قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاءُ وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ»(2)

و هر چه انسان به ظلم وستمش ادامه دهد ودر سرکشی و طغیانش بالا برود «به موازات آن و بلکه وسیع تر از آن» باب توبه برای نادمان باز است. و راههای غفران حق، آماده برای بهره مندی است، چنانکه می فرماید:

«قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنْفُسِهِمْ لَا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ *وَأَنِيبُوا إِلَى رَبِّكُمْ وَأَسْلِمُوا لَهُ مِنْ قَبْلِ أَنْ يَأْتِيَكُمُ الْعَذَابُ ثُمَّ لَا تُنْصَرُونَ »(3)

ص: 63

مثال 2: نظیر آنچه که گفتیم در دو آیه ذیل است. در سوره «جاثیه» می فرماید:

«مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاءَ فَعَلَيْهَا ثُمَّ إِلَى رَبِّكُمْ تُرْجَعُونَ » (1).ودر سوره فصلت می فرماید:«مَنْ عَمِلَ صَالِحًا فَلِنَفْسِهِ وَمَنْ أَسَاءَ فَعَلَيْهَا وَمَا رَبُّكَ بِظَلَّامٍ لِلْعَبِيدِ »(2)

توضیح:

ختام آیه در سوره «فصلت» بنابر همان اصل طبیعی است؛ زیرا خدای تبارک و تعالی، عمل واجر هیچ عمل کننده ای را پایمال نمی نماید. بنابراین، هر کس که مثقال ذرهای خیری انجام داده وکسب نماید، پاداش آن را خواهد دید.

و همچنین هر کس مثقال ذرهای شتری کسب نماید، به کیفر آن خواهد رسید. اما در سوره مبارکه «جاثیه» هم اگر چه مال و سر انجام معنی، همان است که در آیه قبل گفتیم (که خدا بر احدی ظلم نمی کند) پس مناسبت و وجه تناسب امثال این تعبیر، بخاطر این است که مضمون آن در آیات قبل گذشته است، چنانکه در آیه: «قُلْ لِلَّذِينَ آمَنُوا يَغْفِرُوا لِلَّذِينَ لَا يَرْجُونَ أَيَّامَ اللَّهِ لِيَجْزِيَ قَوْمًا بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ » (3) که به همین دلیل مناسب بود، آیه با سخنی از «قیامت» ختم شود.

مثال 3: قول خدای تبارک و تعالی که می فرماید: « وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ

ص: 64

اللَّهُ...»در سوره مائده سه بار تکرار شده است. در آیه 44 با جمله: «فَأُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ» ودر آیه 45 با جمله «فَأُولَئِكَ هُمُ الظَالمُونَ»و در آیه 47 با جمله: «فَأُولَئِكَ هُمُ الفاسِقُونَ» خاتمه یافته است.

توضیح:

آیه اول در مورد اصول اعتقادی و بیان دلایل توحيد وكيفيت رهیابی به سوی دین قیم وطريقه مستقیم انبیا - عليهم السلام - است. و اینکه هر کس با آن مخالفت نموده، و راه دیگری را انتخاب نماید، همانا به آیات بزرگ الهی و دلایل روشن و مبرهن او کفر ورزیده است، و لذا در این آیه می فرماید:

«إِنَّا أَنْزَلْنَا التَّوْرَاةَ فِيهَا هُدًى وَنُورٌ يَحْكُمُ بِهَا النَّبِيُّونَ الَّذِينَ أَسْلَمُوا لِلَّذِينَ هَادُوا وَالرَّبَّانِيُّونَ وَالْأَحْبَارُ بِمَا اسْتُحْفِظُوا مِنْ كِتَابِ اللَّهِ وَكَانُوا عَلَيْهِ شُهَدَاءَ فَلَا تَخْشَوُا النَّاسَ وَاخْشَوْنِ وَلَا تَشْتَرُوا بِآيَاتِي ثَمَنًا قَلِيلًا وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ »(1).

یعنی: هر کس بر طبق طریقه و راه انبیا - عليهم السلام - و بر طبق هدایت دین خداوند حرکت ننماید، و دلایل آیات دین را به پشت سر خود انداخته و رها نماید، پس آنان همانا کافرانند.

واما آیه دومی، در مورد قضاوت بحق است چنانچه در آیه: «وَأَنِ احْكُمْ بَيْنَهُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ وَلَا تَتَّبِعْ أَهْوَاءَهُمْ »(2).

ص: 65

یعنی: و آنکه حکم کن میان ایشان بر آنچه فرستاد خدا و پیروی هوسهای ایشان را منما.

وآية:

«إِنَّا أَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِتَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِمَا أَرَاكَ اللَّهُ وَلَا تَكُنْ لِلْخَائِنِينَ خَصِيمًا »(1)

یعنی: همانا فرستادیم کتاب را به سوی تو، تا حکومت کنی میان مردم بدانچه نمایاند تورا خدا، و برای خیانتکاران، ستیزه گر نباش.

وقوله تعالى:«وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالْأَنْفَ بِالْأَنْفِ وَالْأُذُنَ بِالْأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَنْ تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَهُ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ »(2)

یعنی: من لم يقض بما انزل الله فأولئك هم الظالمون.

هر کس بر اساس ما انزل الله حکم و قضاوت ننماید، پس آنان از ستمگرانند؛ زیرا در این صورت، حدود خدای را زیر پا نهاده است، چنانکه در سوره طلاق می فرماید:

«وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَقَدْ ظَلَمَ نَفْسَهُ»(3).

يعني: ... هرکس که از مرزهای الهی تجاوز نماید، همانا به خویشتن ستم روا داشته است.

و آیه سومی در مورد عمل نمودن به شریعت خدای سبحان و تعهد به وظایف و مقررات دین است. معلوم و بدیهی است که تخلف از وظایف عملی ودینی؛ اعم از احکام تکلیفی وغیره چه الزامی و چه غیر آن، از عبادات و معاملات

ص: 66

و انتظامات، موجب فسق بوده و مرتکب آن فاسق وخارج از حدود و چهارچوب دینی است که خداوند متعال برای حفظ شریعت خود، آن را ایجاد و معین فرموده است.

وهمانا «فسق» بر هر عملی که بر خلاف رویه و سلوک دین و شرع انجام شود، اطلاق می گردد. چنانکه می فرماید: « وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ ذَلِكُمْ فِسْقٌ »(1).

یعنی: ... و آنچه که در نزد بتان و به خاطر احترام وکرنش آنها کشته شود و آنکه قسمت کنید با تیرها، این است بیرون رفتن از فرمان خداوند... و می فرماید:

«وَلَا تَأْكُلُوا مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَإِنَّهُ لَفِسْقٌ و»(2)

یعنی: ونخورید از آنچه برده نشده است نام خدا بر آن وهر آینه آن، نافرمانی و تبهکاری است...

وقوله تعالى:«إِلَّا أَنْ يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنْزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقًا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ » (3)

یعنی: جز آنکه مردار باشد یا خونی ریخته یا گوشت خوک، که پلید است و یا حیوانی که بدون ذکر نام خدا از روی فسق ذبح کنند...

و در آیه دین -که طولانی ترین آیه قرآن است به چنین آمده است که هر کس با احکام و مقررات دین مخالفت نماید، همانا مرتکب فسق گردیده است، چنانکه می فرماید:

« وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ

ص: 67

عَلِيمٌ » (1).

یعنی: و اگر انجام دهید همانا آن نافرمانی است که از شما سر می زند، و تقوای الهی داشته باشید. و همانا خداوند شما را تعلیم مصالح امور می کند و خداوند به همه چیز داناست.

ودر آیه حج می فرماید: « فَلَا رَفَثَ وَلَا فُسُوقَ وَلَا جِدَالَ فِي الْحَجِّ » (2)

یعنی: نه آمیزش، نه نا فرمانی ونه ستیزه کردن است در حج...

وقوله تعالى: «وَقَفَّيْنَا عَلَى آثَارِهِمْ بِعِيسَى ابْنِ مَرْيَمَ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَآتَيْنَاهُ الْإِنْجِيلَ فِيهِ هُدًى وَنُورٌ وَمُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ مِنَ التَّوْرَاةِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّقِينَ *وَلْيَحْكُمْ أَهْلُ الْإِنْجِيلِ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فِيهِ وَمَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ »(3)

یعنی: و از بین ایشان فرستادیم عیسی بن مریم را، تصدیق کنند؛ آنچه پیش روی اوست از تورات. وبه او دادیم انجیل را که در آن بود راهنمایی و روشنایی وتصديق کننده آنچه پیش روی اوست از تورات و رهبری و اندرزی برای مؤمنان.

و باید حکم کنند انجیلیان به آنچه خدا در آن فرستاده است. وکسانی که حکم نکنند بدانچه خدا فرستاده است همانا آنان تبهکارانند.

یعنی باید اتباع و پیروان مسیح - عليه السلام - به آنچه که در انجیل هست از هدایت، موعظه وارشاد عمل نمایند. و هر کس که بدان عمل ننماید، همانا آنان فاسقانند.

واز ابن عباس نقل شده که هر کس حکم خدا را انکار نماید، کافر می گردد. و هر کس که به حکم خدا حکم ننماید، و بر طبق آن قضاوت نکند، در صورتی که

ص: 68

مُقِر به حقانیت آن باشد، پس او فاسق است.(1)

و از برخی دیگر از دانشمندان آمده است (2) که آیه اول: «فَأُولَئِكَ هُمُ الْكَافِرُونَ»(3)در مورد منکر، ودو آیه دیگر:«فَأُولَئِكَ هُمُ الظَالمُونَ» (4) و:

«فَأُولَئِكَ هُمُ الفاسِقُونَ» (5) در حق مقر به اسلام، و تارک عمل بدان می باشد.

این سخن با تفصيل قبلی ما مطابقت می نماید، نظر به اینکه قاضی، اگر بر خلاف ما انزل الله حکم نماید ویا عامل، بر خلاف ما انزل الله عمل کند، هر دو هم ظالمند و هم فاسق؛ زیرا عمل به شریعت الهی را با اقرار به حقانیت آن ترک و رها نموده است . و همچنین قول خدای سبحان:

«قُلْ تَعَالَوْا أَتْلُ مَا حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُشْرِكُوا بِهِ شَيْئًا وَبِالْوَالِدَيْنِ إِحْسَانًا وَلَا تَقْتُلُوا أَوْلَادَكُمْ مِنْ إِمْلَاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَإِيَّاهُمْ وَلَا تَقْرَبُوا الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَلَا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتِي حَرَّمَ اللَّهُ إِلَّا بِالْحَقِّ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ »(6) که شروع کرده محرمات را یکی پس از دیگری می شمارد. ودر «وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ » ختم می نماید. و می فرماید:

«وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَأَوْفُوا الْكَيْلَ وَالْمِيزَانَ بِالْقِسْطِ لَا نُكَلِّفُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا وَإِذَا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَبِعَهْدِ اللَّهِ أَوْفُوا ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ *وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ (153)» (7).

ص: 69

و سپس بقیه محرمات را ذکر نموده ودر: «ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ »آن را ختم نمود. و در نهایت، آیه را با قول: «ذَلِكُمْ وَصَّاكُمْ بِهِ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ» به پایان می برد.

جلال الدین سیوطی در مورد وجه تناسب این سه نوع فواصل و خواتيم می گوید:

«زیرا وصایایی که در آیه اول آمده است در صورت ترک آنها تنها فقط با عدم وجود عقل غالب بر هوای نفس وسفاهت، قابل توجیه و حمل می باشد؛ چونکه عدم آن وصايا عبارتند از: شرک به خداوند عالميان، وعقوق والدین، وقتل اولاد، به جهت ترس فقر و تنگدستی، وارتكاب فواحش به طور کلی، وقتل نفس محترمه طبیعی است که این امور با به کار گیری عقل سلیم سازگار نیست).

واما در آیه دوم به جهت مرتبط بودن و تعلق آن امور، به حقوق مالی و رعایت عدالت در کلام وسخن، و وفای به عهد است. پس هر کس که دوست دارد در مورد وی وفای به عهد شود، باید نسبت به عهود خود وفا نماید. و به همین مناسبت، با تذکر و تنبیه، تناسب پیدا می نماید.

و در مورد آیه سوم هم چون امر ودستور به اتباع و پیروی از صراط سی و راه راست و جاده وسطی در طول حیات بشری داده شده، پس با ذكر تقوا و اجتناب از افتادن در وسط راه و بازماندن از قافله، تناسب و ارتباط تنگاتنگ وجود دارد . و نظیر آیات فوق، آیه ذیل است چنانچه می فرماید:

«وَهُوَ الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ النُّجُومَ».. و آن را با قول: «قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ یَعلَمُونَ» ختم فرمود. و آیه بعدی را با قول: «قَدْ فَصَّلْنَا الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَفْقَهُونَ» و سومی را با قول: «لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ»(1) خاتمه داد.

و این انواع فواصل و اختلاف آن در سه آیه، با کمی فاصله در بینشان، به

ص: 70

خاطر این است که حساب نجوم و ستارگان و راهیابی به وسيله آن، مخصوص عالمان و دانشمندان است، ولذا فرمود: «لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ ».

و اما درک، فهم و پذیرش انشاء همه خلایق، از نفس واحده نیاز فراوان به فکر و فهم دقیق دارد، ولذا در این مورد فرمود: «لِقَوْمٍ يَفْقَهُونَ»

و اما بیان نعمتهای ظاهری و یادآوری آن به طور کلی و در سطح عامه مردم، باعث ایجاد ایمان در دل عامه مردم به صورت کلی است، ولذا فرمود: «لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ» (1).

ص: 71

ص: 72

و فضل و برتری خاصی برخور داراست. و چه بسا از ارکان مهم در علم بلاغت باشد، تا جایی که «ملا سعد تفتازانی» می گوید: برخی از دانشمندان، علم بلاغت را فقط و فقط در معرفت «فصل ووصل» منحصر دانسته اند (1). و در جای دیگر می گوید: آن (معرفت فصل و وصل) از معظم ابواب علم معانی می باشد (2).

جهت قياس غیر منصوص به منصوص و اعتبار و لحاظ آن به عنوان منصوص.

جایز است، در فواصل آیات نیز جایز است اما بر خلاف قافیه های قصائد (1)که این نوع انتقال در آن جایز نیست.

از همین جاست که می بینی در فواصل آیه های 72 و 73 از سوره «آل عمران» و همچنین در فواصل آیه های 194 و195 این سوره وهمچنین در آیه های 2 و3 از سوره «الطارق» از نوعی به نوع دیگر منتقل شده و هیچ گونه عیب و قبحی هم بدان مترتب نشده است؛ مثل:

«لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ » با«وَاسِعٌ عَلِيمٌ»(2).

«لَا تُخْلِفُ الْمِيعَادَ»با «حُسْنُ الثَّوَابِ» (3).

«والطَّارِقِ » با «النَّجْمُ الثَّاقِبُ » (4).

اصل و قاعده اولی در مورد فواصل در آیات و (قرینه متجرده (5) در سجع آن است که با هم مساوی باشند (6) و از همین جهت در شمارش آیات قرآن کریم:

«وَيَأْتِ بِآخَرِينَ» ها را از قول خدای تبارک و تعالی:

ص: 76

«إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ أَيُّهَا النَّاسُ وَيَأْتِ بِآخَرِينَ وَكَانَ اللَّهُ عَلَى ذَلِكَ قَدِيرًا »«إِنْ يَشَأْ يُذْهِبْكُمْ أَيُّهَا النَّاسُ وَيَأْتِ بِآخَرِينَ وَكَانَ اللَّهُ عَلَى ذَلِكَ قَدِيرًا »(1)

یک آیه مستقل و جداگانه ای نشمرده اند؛ زیرا «روی» در این آیه به «الف» است نه با نون و همچنین «وَلَا الْمَلَائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ» را از قول خدای سبحان «لَنْ يَسْتَنْكِفَ الْمَسِيحُ أَنْ يَكُونَ عَبْدًا لِلَّهِ وَلَا الْمَلَائِكَةُ الْمُقَرَّبُونَ وَمَنْ يَسْتَنْكِفْ عَنْ عِبَادَتِهِ وَيَسْتَكْبِرْ فَسَيَحْشُرُهُمْ إِلَيْهِ جَمِيعًا »(2) یک آیه جداگانه قرار نداده اند.

و علتش همان دلیل و سبب قبلی است.

و همچنین است قول خدای سبحان: «وكَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ» در آیه کریمه:

«وَمَا مَنَعَنَا أَنْ نُرْسِلَ بِالْآيَاتِ إِلَّا أَنْ كَذَّبَ بِهَا الْأَوَّلُونَ وَآتَيْنَا ثَمُودَ النَّاقَةَ مُبْصِرَةً فَظَلَمُوا بِهَا وَمَا نُرْسِلُ بِالْآيَاتِ إِلَّا تَخْوِيفًا» (3)

و نیز قول خداوند متعال:« لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِينَ » که در آیه شریفه:

«فَإِنَّمَا يَسَّرْنَاهُ بِلِسَانِكَ لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِينَ وَتُنْذِرَ بِهِ قَوْمًا لُدًّا »(4)

و باز قول خدای تعالی : َ«لعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ »در آیه کریمه:

«وَكَذَلِكَ أَنْزَلْنَاهُ قُرْآنًا عَرَبِيًّا وَصَرَّفْنَا فِيهِ مِنَ الْوَعِيدِ لَعَلَّهُمْ يَتَّقُونَ أَوْ يُحْدِثُ لَهُمْ ذِكْرًا »(5).

و همچنین قول خدای سبحان: «مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ» در آیه کریمه:

«رَسُولًا يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِ اللَّهِ مُبَيِّنَاتٍ لِيُخْرِجَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَمَنْ يُؤْمِنْ بِاللَّهِ وَيَعْمَلْ صَالِحًا يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ

ص: 77

تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقًا »(1)

و همینطور قول خدای تبارک وتعالی: «أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ »در آیه کریمه:

«اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَمِنَ الْأَرْضِ مِثْلَهُنَّ يَتَنَزَّلُ الْأَمْرُ بَيْنَهُنَّ لِتَعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ وَأَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحَاطَ بِكُلِّ شَيْءٍ عِلْمًا » (2).

در تمامی این موارد، علت اینکه اینها آیه جداگانه و مستقل شمرده نشده اند، همان مشاكل و مشابه نبودن آخر اینها با آخر آیه بعدی است، و لذا روی هم یک آیه شمرده شده اند.

و گاهی اوقات هم با اینکه مناسب هست که آیه مستقلی باشد در عین حال آیه جدا و مستقلی شمرده نمی شود مانند: «أَفَغَيْرَ دِينِ اللَّهِ يَبْغُونَ در آیه کریمه:

«أَفَغَيْرَ دِينِ اللَّهِ يَبْغُونَ وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَإِلَيْهِ يُرْجَعُونَ » .(3)

و دلیل اینکه قسمت اول، آیه جداگانه و مستقلی شمرده نشده، این است که: تعلق شدیدی به مابعدش یعنی: وَلَهُ أَسْلَمَ ... دارد. با اینکه «روی» در هر دو، نون بوده و تناسب و مساوات (4)هم بر قرار است.

و در آیات ذیل هم به همین دلیل آیه مجزا و مستقلی قرارداده نشده اند؛ مانند قول خدای سبحان: «أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ »(5)

و مانند قول خداوند متعال:

ص: 78

«فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَهُمُ اللَّهُ مَرَضًا وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ »(1)

وقول خدای سبحان: «وَرَسُولًا إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ «وَيُعَلِّمُهُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَرَسُولًا إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنِّي قَدْ جِئْتُكُمْ بِآيَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ أَنِّي أَخْلُقُ لَكُمْ» - الى قوله - اِن کنتم مؤمنين (2)

در تمام این موارد با اینکه «روی»ها دارای مساوات هستند، به دلیل تعلق شدید صدر برذیل، مانع آیه مستقل قرار دادن آنها شده است.

و همینطور است قول خدای منان در آیه های «وِالطُورِ»، «الرَّحْمَنُ » «الْحَاقَّةُ »،«الْقَارِعَةُ»،«وَالْعَصْرِ» که از باب حمل این آیات به آیات: ««وَالْفَجْرِ» و «وَالضُّحَى» است که به لحاظ تعلق شدید این قسمت از آیات به ما بعد خودشان، جزء آیه قرار گرفته اند، نه آیه مستقل. و اما از لحاظ تناسب و مساوات «روی» اینها اقتضا داشت که آیه مستقل باشند.

و«طه» را آیه مستقلی شمرده اند. اما «طس» را آیه مستقلی ندانسته اند و«طسم» را یک آیه و«حم، عسق» را دو آیه مستقل. و« کهیعص » را یک آیه شمرده اند. اما «ق»، «ن» و «ص» را آیه جداگانه نشمرده اند.

و گفته است که این مذهب اهل کوفه (قراء کوفه) است. و اما قراء دیگر شهرها هیچ کدام از اینها را آیه مستقلی نشمرده اند(1).

کار غیر حکیمانه از خدای حکیم مطلق، محال است).

چونکه غرض حکیمانه در وضع الفاظ و كلام و عبارات، همان اخبار و اظهار معانی است، که حاجت و نیاز بشر در انتقال ما في الضمیر خود به دیگران آن را ایجاب می نماید. بنا بر این، هر زمان و هر جا که مشاكلت ومماثلت در فواصل آیات، باعث رسیدن بدان هدف (اظهار معانی بدون تكلف) باشد، آن قطعة بلاغت است.

اما اگر در مشاکلت کلامی، خود مشاكلت و مماثلت جمله ها و عبارات، هدف و مقصود اصلی متکلم بوده و معانی، مغفول عنه و مقصود بالعرض باشد، در آن صورت قطعاً كلام، معیوب و دارای لکنت خواهد بود؛ زیرا تصویر کلام به این صورت، تكلف وكوشش بی جایی است. و راهی است غیر از راهی که حکمت و فلسفة وضع «الفاظ،» آن را می طلبد.

مَثَل این نوع کلام و سخن، نظیر کسی است که تاجی را به انواع جواهرات آذین بندی و مزین نماید و سپس بر سر یک انسان زشت رو و زشت سیرت قرار دهد. و یا اینکه گردنبندی را از دُر و یاقوت، منظم نموده و سپس آن را به گردن یک سگ عقور و درنده خوی، آويزان نماید. قبح این کار و عیب آن با کمترین توجه و فهم، کاملا روشن و بین است.

و نمونه این نوع کلام معيوب غير بليغ، همان است که از برخی کاهنان حکایت شده است:

«والأرض والسماء والغراب الواقعة بنقعاء، لقد نفر المجد العشراء».

و یا آنچه که از مسیلمه كذاب - لعنه الله - نقل می شود:

«یاضفدع بنت ضفدع، نَقّی کم تنقّین لا الماء تكدرين ولا النهر تفارقين».

بنابر این، این نوع کلام و سخن از بی ارزش ترین و سخیف ترین نوع کلام است. و ما علت سخافت آن را بیان نمودیم که همان تكلف معانی به خاطر الفاظ

ص: 82

تابع و پیرو قرار دادن معانی نسبت به الفاظ است، بدون اینکه متکلم به جنبه معانی آن توجهی مبذول دارد.

و فواصل قرآن کریم، تماما بلا استثناء عين بلاغت و حکمت است، همانطوری که بیان شد؛ زیرا سبک آن، نوعی قرار داده شده که الفاظ، راه وصول و راه افهام و فهماندن معانی است؛ معانی که مورد احتیاج متکلم است، به بهترین وجه و صورتی که از طريق الفاظ بدان دلالت و اشارت می نماید.

و این بیان و استدلال، تازه علاوه بر آن است که سجع در قرآن بالفعل واقع شده و وقوع آن، بهترین شاهد و گواه بر امکان یک چیز است به اتفاق همه عقلای عالم.

و از جمله نمونه آن، قول خدای تبارک وتعالی: «بِرَبِّ هَارُونَ وَمُوسَى» (1)در سوره «طه» است. وگرنه هیچ دلیلی، جز رعایت سجع، جهت تقديم اسم هارون - که مفضول است - براسم موسی -که فاضل است به وجود ندارد. و آن همان «الف مقصوره» در آخر کلمه «موسی» است.

و به همین دلیل در سوره شعراء چون فواصل آیات، همه شان با نون بوده، موسی را جلوتر و هارون را به دنبال او آورده و فرمود: «رَبِّ مُوسَى وَهَارُونَ» (2).

سپس «ابو بکر باقلانی» می گوید: این که ذکر کرده اند نادرست است؛ زیرا اگر قرآن کریم مسجع بود، می بایست بر طبق اسلوب کلام عرب باشد. و در این صورت دیگر اعجازی نمی داشت و صحیح نبود که بگوییم: قرآن معجزه است؛ زیرا کلام مسجع همان است که کاهنان با آن آشنا بوده و بر آوردن آن قدرت داشته و دارند و می توانند مثل و نظیر آن را بیاورند. واما آن مواردی که آنان سجع پنداشته اند، از قبیل سجع نیست، بلکه از قبیل تفتن در تعبیر است، همانطور که دأب و عادت قرآن است که قصدها و مطالب را در موارد مختلف با تعبیرهای متفاوت بیان نماید.

و«ابو بکر باقلانی» در رد قول به سجع در قرآن کریم، خیلی مفصل گفتگو نموده به طوری که چه بسا بتوان ادعا کرد که این نوع طولانی سخن گفتن در مقام

ص: 85

رد نظریه ای، خروج از منهج تفاهم و بحث است (1)؛ زیرا قائلين به سجع در قرآن کریم ادعا نکرده اند که در تمام آیات قرآن کریم، سجع هست، بلکه آنها نظرشان این است که در برخی از فواصل ومقاطع متقارب، سجع هست، بدون اینکه معانی تابع ودنباله رو الفاظ باشد؛ بلکه مثل آن، مثل سایر فواصل و قافیه های شعری است که بر اساس تمكين وترصيف آورده می شود نه اینکه سجع مقصود بالذات و مقصود اصلی بوده و سایر جهات، مغفول عنه واقع شده باشد، چنانکه «با قلانی» برداشت نمود. و پیش از او هم علی بن عیسی رمانی.

باشد (1).

خفاجی - در ادامه سخن خود می گوید:

به گمان من عاملی که اینان را وادار ساخته است که مقاطع آیات را فواصل بنامند و آن مواردی که حروف آخر آیه ها با هم متماثل اند، سجع ننامیده اند، همان رغبت و میل باطنی و علاقه قلبی اینان نسبت به تنزیه قرآن کریم از وصف و صفتی است که از ویژگی های کلام منقول از کاهنان و غيرهم بوده و نخواسته اند قرآن کریم را به صفتی متصف بنمایند که کلام دیگران غیر از قرآن بدان متصف می گردد، بویژه کلام مبتذل و سخيف کاهنان.

و اگر انگیزه آنان از نفي و انکار، همین است که به مجرد تسمیه و نامگذاری آیات و متصف کردن آنان به سجع برمی گردد، این غرض خوبی است و عیبی ندارد. اما حقیقت غیر از این است و آن (حقیقت) همانطوری که بیان نمودیم به واسطه دوست نداشتن عده دیگری، یا عدم خوشایند عده ای با تغییر نام آن

ص: 87

تغییر نمی یابد و عوض نمی شود. و واقع امر این است که «سجع و أسجاع عبارت است از: حروف متمائلی که در مقاطع و فواصل آیات باشد که در برخی از آیات هست و اما در همه آیات، وجود ندارد».

و اگر کسی اشکال نماید و بگوید اگر سجع همانطوری که شما مشروط ساختی،امر محمود و پسندیده ای بود، پس چرا در قرآن کریم، همه آیات بدان مزین نشده اند؟

در جواب و پاسخ آن خواهیم گفت که قرآن همانا به لغت و عرف عرب نازل شده و كلام فصیح اعراب همه اش مسجع نبود؛ زیرا در سجع، یک نوع علائم و نشانه هایی دال بر نوعی تکلف و استكراه و تصنع وجود دارد، خصوصا در کلام و سخنان طولانی. و لذا قرآن کریم همه آیاتش مسجع نازل نشده، به خاطر اینکه، بر منوال عرف طبقه عالی از کلام عرف، ره پیموده باشد. و خالی از سجع هم نشود؛ زیرا سجع با آن بیانی که ما نمودیم، گاهی اوقات، آراستن کلام بدان بس زیبا می نماید. و این همان تنها علت و سبب آن است که برخی مسجع و برخی بدون آن نازل گشته است (1).

یک نوعی که ما بین دو نوع از کلام واقع شده، یا بیشتر به نوع دیگری که مزدوج است، حالا در هر نوعی از انواع مزدوج است و یا اینکه علاوه بر مزدوج بودن است و از جهت غیر مقطع بودن به اندازه هایی که اطراف و مقاطعش باهم متناسب بوده و از جهت کمیت الفاظ و حروف که ما بين كلمات و حروف تقاربی باشد، دارای سه مسلک و منهج کلامی می باشند:

1- برخی از مردمان هستند که تقطیع کلام به اندازه های متناسبة الاطراف و غير متقارب در طول و قصر، خوشایندشان نبوده و از آن اکراه دارند؛ زیرا در این نوع کلام، نوعی تکلف و تعسف غير عقلایی و غیر حکیمانه وجود دارد، مگر آن موارد نادری که عنایت خاصی به آن می شود و از غرض و هدف عقلایی حکمت آمیزی برخوردار باشد.

2-نوع دوم کلامی که دارای تناسب و زیبایی ما بین قافیه ها می باشد که به واسطه مناسبات مقاطع و فواصل، جداً و اکیداً آذین بندی شده است .

3- نوع سوم که همان حد وسط (نه مطلوب محض و نه نا مطلوب خالص) از كلام است از آنجا که سجع عامل زیبایی کلام است، از این جهت، گاهی اوقات منجر به تكلف و تعسف غیر حکیمانه می شود. بنابراین، حق این است که کلام به طور کلی از آنها خالی نبوده و تمام جوانب آن هم بدان آمیخته نشده باشد. حالا اگر بر اساس آنچه را که دل برگزیده و از بین معانی، بهترین آن را انتخاب کرده، بوده باشد، که در این صورت، پذیرفته می شود و آنچه که بر اساس تكلف بی رویه بوده باشد، مردود می شود.

و سپس می گوید: و این؛ یعنی مطلوب بودن سجع در کلام في الجمله، رأى آقای «ابو الفرج، قدامة بن جعفر» صاحب کتاب «فقه الشعر» متوفای سال 337 است، که وی می گوید: چگونه سجع به طور مطلق وكلی معیوب و عامل عیب به شمار می رود با اینکه قرآن کریم بر اساس اسلوبهای فصیح کلام عرب، نازل

ص: 89

گشته است و فواصل قرآن کریم در برابر سجع در کلام عرب و در مقایسه و برتری بر آن، نازل گشته است.

اما دلیل اینکه بر اساس یک اسلوب فقط نیامده؛ زیرا در انتخاب یک أسلوب به تنهایی امکان دارد. نوعی تكلف و تعسُف غیر حکیمانه باشد. و علاوه، طبع بشری هم از یک اسلوب ملالت آور، خسته می شود و بیشتر به فنون مختلف علاقه مند است؛ زیرا افتنان از فنّى به فنّ دیگر، از انواع فصاحت وارد شده، برتر و بالاتر از استمرار و ادامه یک نوع از کلام است . و روی همین جهت برخی از آیات قرآن، متماثلة المقاطع نازل گشته و برخی غیر متماثل.(1)

به نظر نگارنده، سجع همان مقاطع کلامی است که مبتنی بر وقف بوده و در فواصل متقارب، قرار گرفته باشد. و در قرآن کریم از این نوع کلام، بسیار وجود دارد. و این امری است غیر قابل انکار، ولی از نوع تكلف بار و تعسّف آور غیر حکیمانه آن نیست، بلکه سجع در قرآن کریم از نوع سهل و رسا و نرمی است که الفاظ در آن، کاملا تابع و دنباله رو معانی می باشد. و اگر هر جا سجع بر این اساس باشد، زيبا و آراسته خواهد بود. و قرآن کریم همه اش زیباست و با همه اسباب، ادوات، ابزار و وسائل زیبایی، متناسب است.

سپس «بدر الدین زرکشی» می گوید: بهترین و بالاترین و برترین آنها همان متوازی است (1).

«إِنَّهُمْ يَرَوْنَهُ بَعِيدًا «وَنَرَاهُ قَرِيبًا » (1)* «يَوْمَ تَكُونُ السَّمَاءُ كَالْمُهْلِ «وَتَكُونُ الْجِبَالُ كَالْعِهْنِ » (2).

. «كَلَّا إِنَّهَا لَظَى «نَزَّاعَةً لِلشَّوَى «تَدْعُو مَنْ أَدْبَرَ وَتَوَلَّى «وَجَمَعَ فَأَوْعَى » (3)

که البته در این مثال دوم شبه تماثل وجود دارد نه خود آن؛ زیرا حرف سجع در آن مختلف است، گرچه متقاربند.

و مانند:«فَأَمَّا الْيَتِيمَ فَلَا تَقْهَرْ *وَأَمَّا السَّائِلَ فَلَا تَنْهَرْ » (1).

عِلْمًا» (1)

چونکه آیه در «عِلْمًا» به اتمام رسیده، لكن «قَدِيرٌ» - در اثناء آیه ۔ نیز صلاحیت و شایستگی مقطع وایستگاه شدن را داشت، اگر نا تمام بودن معنا نبود.

و همچنین است قوله تعالى: « وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُونَ» (2).

وقوله: «لِيَقْضِيَ اللَّهُ أَمْرًا كَانَ مَفْعُولًا* وَإِلَى اللَّهِ تُرْجَعُ الْأُمُورُ » (3) .

که در آخر تمامی مقاطع این آیات، حرف «راء» قبل از «کاف» آمده است. و مانند:

«فَلَا أُقْسِمُ بِالْخُنَّسِ الْجَوَارِ الْكُنَّسِ»(1)

و: «وَاللَّيْلِ وَمَا وَسَقَ * وَالْقَمَرِ إِذَا اتَّسَقَ »(2)

مثال التزام دو حرف قبل از رویّ؛ مانند:

«وَالطُّورِ* وَكِتَابٍ مَسْطُورٍ (3).

و: «مَا أَنْتَ بِنِعْمَةِ رَبِّكَ بِمَجْنُونٍ* وَإِنَّ لَكَ لَأَجْرًا غَيْرَ مَمْنُونٍ »(4)

و مثال التزام سه حرف، مانند:

«إِنَّ الَّذِينَ اتَّقَوْا إِذَا مَسَّهُمْ طَائِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَإِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ وَإِخْوَانُهُمْ يَمُدُّونَهُمْ فِي الْغَيِّ ثُمَّ لَا يُقْصِرُونَ ».(5)

«وَالنَّجْمِ إِذَا هَوَى * مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوَى»(1).

و در مرتبه سوم: آن است که قرینه سوم، طولانی تر از قرینه های اول و دوم باشد؛ مانند:

«خُذُوهُ فَغُلُّوهُ * ثُمَّ الْجَحِيمَ صَلُّوهُ ثُمَّ فِي سِلْسِلَةٍ ذَرْعُهَا سَبْعُونَ ذِرَاعًا فَاسْلُكُوهُ»(2)

کرده اند که چون شعر و همچنین نثر و عبارتی که بر منوال شعر باشد، جهت غناء و ترتم، ساخته شده است. روی این جهت به حرف آخر، حرفی را که از جنس حرکت آن بوده ملحق کرده اند، برای آنکه شعری را بدان ترم و انشاد نموده و بخوانند. اما اهل حجاز این قافیه ها را به همان حال ترنّم واگذارده و به همان کیفیت می خوانند تا آنکه آن را از کلام غير غنایی جدا نمایند. و اما گروهی از بنی تمیم به جای حرف «مد» «نون» بدان ملحق می نمایند (1).

را

و همچنین است در قول خدای منان:

«وَمَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَالٍ »و : «وَيُنْشِئُ السَّحَابَ الثِّقَالَ » (1).

گاهی گفته شده که در صورت اطلاق قافیه های مقید (سکون وقفی) حرکات آنها باید توافق داشته باشد. و همچنین است در سجعی که مبنی بر سکون اواخر جمله باشد.

«بدر الدین زرکشی» گفته است: قول صحیح این است که این شرط نیست و جزء عيوب هم به شمار نمی رود، نه در قوافي و نه در اسجاع. وقتی در قوافی و اسجاع عیب محسوب نگردد، پس در فواصل به طریق اولی عیب محسوب نمی شود (2).

واما ایطاء عبارت است از تکرار فاصله بعينه؛ مانند قول خدای سبحان:

«هَلْ كُنْتُ إِلَّا بَشَرًا رَسُولًا» (1)و در دو آیه بعدی هم به همان«رَسُولًا» ختم شده است (2)

سیبویه گذشت و از آن جمله قول خدای تعالی در آیه: «وَتَظُنُّونَ بِاللَّهِ الظُّنُونَا » (1)

است؛ زیرا مقاطع فواصل آیات در این سوره همه اش از الف هایی که در حالت وقفی از تنوین قلب شده اند، تشکیل شده است. و لذا در این آیه «یک الفي» بعد از نون افزوده شده است تا اینکه با سایر مقاطع، همسان و مساوی باشد.

و همچنین قول خدای تعالی: «فَأَضَلُّونَا السَّبِيلَا»(2)«وَأَطَعْنَا الرَّسُولَا»(3)

و باز از آن جمله قول خدای تعالی در آیه: « َکانَتْ قَوَارِيرَا » (4)می باشد (5) .

2- ملحق شدن نون به آخر کلمه، در مثل قول خدای متعال: «وَطُورِ سِينِينَ» (6)است و حال آنکه آن همان (طور سيناء) است چنانکه فرمود: «وَشَجَرَةً تَخْرُجُ مِنْ طُورِ سَيْنَاءَ »(7) زیرا فاصله ها در سوره «تین»، همه اش با «نون» است.

و مانند قول خدای تعالی: « لَعَلِّي أَرْجِعُ إِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَعْلَمُونَ »(8)که «لعل» به خاطر مراعات فواصل آیات، تکرار شده است؛ زیرا اگر بر اساس اصل وقاعدة لغوی می آمد، می بایست بفرماید:

«أَرْجِعُ إِلَى النَّاسِ فَيَعلَمُوا» با حذف نون عوض رفعی، البته بنابر این که در جواب لعل، فعل مضارع منصوب می گردد.

ص: 101

بعضی ها گفته اند: قول خدای تعالی: «وَكُلٌّ فِي فَلَكٍ يَسْبَحُونَ »(1) هم، از همین باب است؛ زیرا آفتاب و ماه و شب و روز، از ذوي العقول نیستند که فعل جمع مذكر، بدانها نسبت داده شده است، ولی جمع مذكر سالم که بدانها نسبت داده شده به خاطر رعایت فاصلۀ «نونی» است که در آخر آیات دیگر آمده است.

و همچنین است قول خدای تعالی: «رَأَيْتُهُمْ لِي سَاجِدِينَ » (2) و باز از همین باب است:

«فَفَرِيقًا كَذَّبْتُمْ وَفَرِيقًا تَقْتُلُونَ » (3) زیرا سیاق آیات اقتضا می نماید که گفته شود: وَفَرِيقًا قَتَلتُم زیرا جمله قبلی كَذَّبْتُمْ است (4).

3. حذف حرفی در مثل قول خدای تعالی: «وَاللَّيْلِ إِذَا يَسْرِ» (5) و حال آنکه قیاس و قاعدة صرفی و لغوی: «یسری» است. و همچنین است سخن خدای سبحان:

«الْكَبِيرُ الْمُتَعَالِ »(6) به «يَوْمَ التَّنَادِ »(7).

4- تقديم ما حقه التأخير: مقدم داشتن آنچه که حقش وقاعده اش، تأخیر

است؛ مانند قول خدای سبحان: «وَلَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أَحَدٌ » (8).

ص: 102

5- تأخیر انداختن آنچه که باید مقدم باشد؛ چون قول خدای متعال:

«فَأَوْجَسَ فِي نَفْسِهِ خِيفَةً مُوسَى »(1)زیرا ضمیر «في نفسه» به موسی بر می گردد در حالی که او فاعل «اوجس» است (2).

6- مفرد آوردن در جایی که اگر رعایت فاصله نبود می بایستی جمع می شد؛ مانند قول خدای متعال:

«إِنَّ الْمُتَّقِينَ فِي جَنَّاتٍ وَنَهَرٍ » (3)که «فراء» گفته است: در اصل «الانهار» بوده است، چون در آخر «آیه» بوده، مفرد آورده شده، پس رؤوس آیات، مانند هم مفرد آورده شده است (4).

و قول خدای سبحان: «وَمَا كُنْتُ مُتَّخِذَ الْمُضِلِّينَ عَضُدًا » (5).

وابن سيده» گفته است: ای اعضاد، و برای اینکه با رؤوس آیات در افراد یکسان باشد، « عَضُداً» آمده است.

و از آن جمله است افراد آنچه که اقتضا می نمود که تثنیه باشد؛ مانند قول خدای تعالی: «فَلَا يُخْرِجَنَّكُمَا مِنَ الْجَنَّةِ فَتَشْقَى» (6)به دلیل قول خدای متعال در جای دیگر:

«فَأَخْرَجَهُمَا مِمَّا كَانَا فِيهِ» (7)وقوله: «فَتَكُونَا مِنَ الظَّالِمِينَ »(8)وقول

ص: 103

خدای تعالی: «وَاجْعَلْنَا لِلْمُتَّقِينَ إِمَامًا » (1)در مقایسه با قول او که فرمود:«وَجَعَلْنَاهُمْ أَئِمَّةً »(2).

7- جمع آوردن در جایی که قاعده و قانون آن افراد باشد؛ مانند قول خدای تعالى: «لَا بَيْعٌ فِيهِ وَلَا خِلَالٌ »(3)یعنی «ولا خلة» به دلیل «لَا بَيْعٌ فِيهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَاعَةٌ » (4)پس در سوره ابراهيم - عليه السلام - به خاطر مراعات فاصله در بین متقاربين جمع آورده شده است.

8- تثنیه آوردن در جایی که باید مفرد باشد؛ مانند قول خداوند متعال: «وَلِمَنْ خَافَ مَقَامَ رَبِّهِ جَنَّتَانِ »(5) زیرا فاصله ها و اواخر آیات، همه با «الف ونون» است. و«فراء» گفته است: گاهی اوقات عرب «جت» را در ضمن اشعارش، تثنیه می آورد. و این به دلیل این است، که شعر، دارای قافیه هایی است که استواری آن گاهی با افزودن حرفی وگاهی با حذف کردن حرفی است؛ زیرا اشعار می پذیرد آنچه را که کلام معمولی نمی پذیرد. سپس از کلام عرب برای آن شواهدی آورده است (6)

ابن قتیبه، آن را انکار نموده و گفته است: از جمله چیزهایی که خداوند متعال به ما وعده داده، دو بهشت است، پس چگونه ما آن را یک بهشت فرض کنیم؟ بویژه با توجه به آیه «ذَوَاتَا أَفْنَانٍ » (7)

ص: 104

9 - اثبات هاء سکت؛ مانند سخن خداوند: «مَا أَغْنَى عَنِّي مَالِيَهْ *هَلَكَ عَنِّي سُلْطَانِيَهْ » (1)

10 - برتری دادن جنس تذكير بر تأنیث در جایی و به عکس آوردن آن در جای دیگر؛ چون قول خدای تعالی: « كَأَنَّهُمْ أَعْجَازُ نَخْلٍ مُنْقَعِرٍ »(2) وقوله: « أَعْجَازُ نَخْلٍ خَاوِيَةٍ »(3)

و نظیر این دو، قول خدای تعالی است که فرمود:

«وَكُلُّ صَغِيرٍ وَكَبِيرٍ مُسْتَطَرٌ»(4) وقوله: «لَا يُغَادِرُ صَغِيرَةً وَلَا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا » (5).

به طوری که در آیه بیست سوره قمر، به جای منقعرة، منقعر، و در آیه هفت الحاقه «خاویه» آورده که دلیل بر تأنيث اعجاز است. و در كل صغير وكبير مستطر، به جای مُسطِرهّ؛ که دلیل مذکر بودن صغير و كبير، به اعتبار مضاف آنها یعنی «کل» می باشد. و در آیه 49 سوره کهف، صغيرة و كبيرة را مؤنث آورده است.

ص: 105

ص: 106

گنجانیده شود، پنج عدد است:

ا- رکن اول اینکه: مقدمه و دیباچه کتاب، دارای یک نوع جودت، رشاقت، لطافت و زیبایی باشد که با یک آب وتاب، لطافت خاصی داشته باشد؛ زیرا نویسنده واقعی آن کسی است که در ورود و خروج به مطلب، حسن سلیقه به خرج داده باشد. و یا اینکه دیباچه ومقدمه کتاب، بر مبنای مقصد اصلی کتاب پی ریزی شده باشد (1).

2- و رکن دیگر آن به که همان رکن سوم است - این است که نحوه خروج نویسنده از کلامی به کلام دیگر، چنان بر اساس رابطه دقیق باشد که معانی در آنها گردن یکدیگر را مانند حلقه های زنجیر، گرفته باشند. و این در صورتی فراهم می شود، که متكلم انتخاب نموده و بهترین را بر چیده و گلچین نماید. و راجع به این مطلب، باب مخصوصی است که به نام باب «تخلص و اقتضاب» نامیده می شود... (2)

ص: 108

و اهل بیان (علمای بیان) گفته اند که حسن الابتداء که همان «براعت مُطّلع» نامیده می شود، از جمله عوامل بلاغت است. و آن عبارت است از اینکه متكلم در اول کلام خودش، نیکو، نغز و محکم سخن بگوید. و از شیرین ترین، گویاترین، با ارزش ترین، بهترین، سلیس ترین و زیباترین الفاظ از نظر نظم و سبک و از صحیح ترین الفاظ از بعد بنایی و صرفی و از واضح ترین آن از جهت معنی و از خالی ترین آنها از جهت حشو، رکاکت، تعقید و تقديم و تأخیری که باعث اشتباه مخاطب شود و بالأخره از الفاظ نا مناسب، انتخاب ننماید. و گفته اند که تمام فواتح سوره های قرآنی، به بهترین وجه ممکن و بر بلیغ ترین و کاملترین وجه آمده و قرار گرفته است؛ چون تحميدات (سوره هایی که با حمد و امثال آن شروع شده) و سوره هایی که با حروف «هجاء و مقطعه» و یا با «ندا» و غیر آن شروع شده اند (1).

و ابن اثیر جزری می گوید: حقیقت این رکن بلاغی آن است که مطلع و ابتدای کلام نوعی قرارداده شود که بر معنای مقصود از آن کلام دلالت نماید که اگر مثلا در مورد فتح و پیروزی می خواهد سخن بگوید، مطلع کلامش نیز در مورد آن باشد. و اگر جشن و تبریک باشد، مطلع کلام نیز تبریک و تهنیت باشد. و اگر عزا باشد آن هم در مورد عزا باشد. و همچنین است در سایر معانی. و گفته است که این مسئله به ذوق و سلیقه خدادادی و طبیعی مربوط می گردد، نه به درس و علم. و از همین جهت است که لغزشهای اکثر شعرا و خطبا بر آنان خرده گرفته شده و در این مقام مورد ملامت قرار گرفته اند (2).

ص: 109

وی در ادامه سخن خود می گوید: از جهت ابتدا، کلام در مقام تکلم به عهده واختیار و انتخاب متکلم گذارده شده؛ چون ابتدای سخن، اولین جمله ای است که در سمع مخاطب قرار می گیرد ولذا اگر ابتدای سخن لایق و شایسته و برازنده معنای مقصود و منظور اصلی باشد که بعد از آن می آید، انگیزه شنوندگان نسبت به استماع آن فراوان می گردد.

و آنگاه می گوید: برای اثبات این مطلب (اگر ابتدا سخن مناسب با معنای مقصود باشد، انگیزه شنوندگان را می افزاید و می انگیزاند) کافی است که به ابتداآت وارده در قرآن کریم توجه نمایی. مانند تحمیداتی که سوره هایی بدان آغاز گردیده است. و«مسبحات»(1) هم از آن جمله است. و همچنین ابتداءها و اوائلی که با «نداء» شروع شده است در مثل «يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ »(2) زیرا عموم خطاب، حاکی از یک رعایت و غایت بالایی نسبت به امور مخاطبین به طور عموم است.

بویژه اینکه بعد از ندا و به دنبال آن «رب» و پروردگاری را مطرح فرموده است که نعمت وجود وحیات را بر آنان ارزانی داشته و همگان را از یک اصل و ریشه (پدر و مادر) آفریده است؛ به طوری که در میان آنان از بعد حسب واصل ونسب، هیچ گونه تمایزی نبوده و هرگز احدی بر دیگری برتری ندارد. وه! چه شگفت انگیز است خطابهای بزرگ و با عظمت قرآن که بیداری و هشیار سازی عامه خلایق را در این خطاب فراگیر و شامل خود، به عهده گرفته است. و همچنین است قول خدای تعالی:

ص: 110

«يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ»(1).

زیرا این نوع افتتاح و شروع به کلام، که همراه با تنبیه وبیدار سازی مردم نسبت به خطرهای بزرگ سر انجام وروز حشر است، از آن جمله اموری است که هشیار ساختن مردم را عهده دار شده و شنوندگان خود را جهت گوش فرا دادن بدان، با تمام وجودشان فرا می خواند.

و می گوید:همچنین است اوائل سُور و حروف مقطعه در مثل قول خدای تعالی:

«طس، حم، الم، ق، ن» و غیر آنها از چیزهایی است که جهت استماع، مخاطبین خود را بر می انگیزاند؛ زیرا با یک چیز بسیار غريب و عجيبی گوشها را می نوازد که نظیر آن در عادات و محاورات عادی مردم، وجود ندارد (2)و لذا باعث می شود که مخاطبین نسبت به آن، حساس شده و بدان گوش فرا دهند.

سپس شروع به بیان لغزشهای آن ابتداآت و مقدمات زشت وقبيح اقوال

شعرا نموده و آنها را توضیح می دهد (3).

ص: 111

ص: 112

و علا»؛ زیرا فقط ذات اقدس ربوبی است که سزاوار همه حمدهاست و شایسته این مقام است. و تنها اوست که تربیت همه عوالم غیب و شهود را به عهده داشته و دارای رحمت واسعه و گسترده و عنایت و توجه فراگیر و عالمگیر نسبت به بندگان مؤمن خویش است:

«الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ » * «الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ» (1).

2 - ایجاد عقیده و باور به روز بازپسین و اینکه تنها پروردگار تعالی منتهی اليه، مرجع، ملجأ و پناهگاه بوده و تمامی امور، به دست اوست. و همگان به سوی او باز می گردند:

«مَالِكِ يَوْمِ الدِّينِ»(2)

3- معبودی جز او نیست و ملجأ و پناهی جز او نیست. و این عقیده (معبود وملجأ وماوایی جز او نیست) همان روح و حقیقت عبادت وخلوص عبودیت است:

«إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَإِيَّاكَ نَسْتَعِينُ » (3).

4- ایمان و اعتقاد به رسالت و ارسال رسل از جانب حق به سوی همه خلایق عالم و اینکه انبيا - عليهم السلام - تنها راه منحصر بفردی هستند که مردمان را به سوی ذات اقدس ربوبی، رهنمون می شوند. و تنها وسیله منحصر بفرد در نزد قرب پروردگار می باشند. بنابر این، شناخت راه و روش انبیا - عليهم السلام - و مرام آنان، همان شناخت حق و منتهى اليه حق است و لا غير

«اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ»«صِرَاطَ الَّذِينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ» (4).

ص: 114

5۔ و بالأخره ایمان به این نکته که توجه و عنایت به احوال امتهای پیشین، عبرت بزرگ و درس آموزنده ای برای کسانی است که از زندگی گذشتگان عبرت و درس می گیرند به طوری که از راهها و مسلکهایی که اغوایی و گمراه کننده و منجر به گمراهی و ضلالت و باعث غضب پروردگار رحمان می شود اجتناب نمایند که:

«غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ»(1).

نامیده شود؛ زیرا عنوان و نام کتاب، تمام مقاصد آن را در یک عبارت مختصری در «اول کتاب» جمع می نماید (1).

خلقت آسمانها و زمین و ایجاد آنها از عدم، قرار گرفته است.

جوینی می گوید: فاتحة الكتاب، ام الکتاب و مطلع و ابتدا و آغاز قرآن است و لذا تناسب داشت که با بليغترین صفات و عامترین و شمول دارترین صفت حق، ادا گردد (1)، ص55..

آری، آغاز نمودن به حمد خدای متعال و همچنین تسبیح ذات اقدسش - جل ثنائه - همانا عامل برانگیختن عواطف انسان به سوی مطلع خیر و متوجه ساختن انسان به مبدأ فيوضی است؛ مبدأ فيض و مطلع خیری که تمام وجود، حیات و برکات از اوست. و این همان جلال، عظمت و بهاء است که کلام و سخن در بدء طلوع و آغازین خود، بدان جلاء گرفته و آذین شده است. و بیان از مشرق و محل طلوع آن، جلال و عظمت می یابد، پس زیبا و شگفت انگیز است نام حق و صفات جمال و جلالش در آغاز گفتار و چه زیباست در وصف كمال!

7- سورة «إسراء»: «سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا...»

8- سوره «ملك»: «تَبَارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ ...»

9- سورۀ «اعلی»:«سَبِّحِ اسْمَ رَبِّكَ الْأَعْلَى...»

12 - «لقمان»: «الم تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ الْحَكِيمِ...»

13 - «سجده»: الم «تَنْزِيلُ الْكِتَابِ لَا رَيْبَ فِيهِ...»

14 - «یس«وَالْقُرْآنِ الْحَكِيمِ...»

15 - «ص: «ص وَالْقُرْآنِ ذِي الذِّكْرِ...»

تا اینجا آیات مطروحه، در بیان و توصیف ارزش و عظمت کتاب بزرگ الهی، قرآن است.

16- «مؤمن»: «حم تَنْزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْعليمِ...»

17 - «فصلت»: حم * «تَنْزِيلٌ مِنَ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ...»

18 - «شوري»:حم عسق * «كَذَلِكَ يُوحِي إِلَيْكَ...»

19 - «زخرف»: حم * «وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ....»

20- «دخان»: حم *«وَالْكِتَابِ الْمُبِينِ ....»

21- «جاثیه»: حم* «تَنْزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ...» .

22- «احقاف»: حم * «تَنْزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ...».

23 - «ق»: «ق*وَالْقُرْآنِ الْمَجِيدِ...»

در آیات فوق نیز تجلیل از مقام شامخ قرآن است. و همچنین بزرگداشت مقام ذات حضرت احدیت - جل وعلا - و شش سوره باقیمانده با آغاز حروف مقطعه، عظمت و بزرگی قدرت و احاطه حضرت احدیت - جل وعلا - را مطرح می نماید که ذیلا آنها را ارائه می دهیم:

24- «آل عمران: الم * «اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ ...»

25 - «مریم»:«کهیعص* ذِكْرُ رَحْمَتِ رَبِّكَ عَبْدَهُ زَكَرِيَّا... »

26- «طه»: «طه *مَا أَنْزَلْنَا عَلَيْكَ الْقُرْآنَ لِتَشْقَى *إِلَّا تَذْكِرَةً لِمَنْ يَخْشَى »

27 - «عنکبوت»: «الم* أَحَسِبَ النَّاسُ أَنْ يُتْرَكُوا أَنْ يَقُولُوا آمَنَّا وَهُمْ لَا يُفْتَنُونَ»

ص: 119

28 - «روم»: «الم * غُلِبَتِ الرُّومُ * فِي أَدْنَى الْأَرْضِ وَهُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ»

29 - «قلم»:«ن*وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ».

و در آینده نه چندان دور، راجع به حروف مقطعه و اختلاف اقوال در آن، در فصلی خاص - ان شاء الله - سخن خواهیم گفت.

ص: 120

وَاحِدَةٍ»

ب - سوره «حج»: ««يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السَّاعَةِ شَيْءٌ عَظِيمٌ».

2- با مخاطب قرار دادن مؤمنان فقط (كافّة مَن آمَنَ في الأرضِ) تمامی مؤمنان موجود در روی زمین و یا کسانی که بعداً در طول تاریخ تا قیامت، مؤمن به دنیا خواهند آمد و آن سه سوره است:

الف - سوره «مائده»: ««يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَوْفُوا بِالْعُقُودِ...»

ب - سوره «حجرات):«يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُقَدِّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللَّهِ وَرَسُولِهِ...»

ج - سورة «ممتحنه): «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَتَّخِذُوا عَدُوِّي وَعَدُوَّكُمْ أَوْلِيَاءَ...»

3- فقط پیامبر عظیم الشأن اسلام - صلى الله عليه وآله -را مخاطب و طرف سخن قرار داده و با او گفتگو می نماید؛ حالا یا با سمت نبوت مورد خطاب قرار داده و یا به عنوان صفتی از صفات وی. و آنها پنج سوره است که البته اگر «طه» و «یس» را هم از حروف مقطعه به شمار بیاوریم.(1) چنانکه ارجح و صحيح اقوال هم همین است.

و اما خطابهایی که با حرف ندا و تحت عنوان «النبي» آمده، به شرح ذیل می باشد:

الف - سورة «احزاب»: ««يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ اتَّقِ اللَّهَ وَلَا تُطِعِ الْكَافِرِينَ

ص: 122

وَالْمُنَافِقِينَ»

ب - سوره «طلاق»: «يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِذَا طَلَّقْتُمُ النِّسَاءَ...»

ج - سوره «تحریم»: «يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكَ...» (1).

د - سوره «مزمل»: «يَا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ... »

ه. سوره «مدَثّر»: «يَا أَيُّهَا الْمُدَّثِّرُ» (2)

4- خطابهایی که با کلمه «قل» آغاز شده است و آن در پنج سوره است:

الف - سوره «جن»: «قُلْ أُوحِيَ إِلَيَّ أَنَّهُ اسْتَمَعَ نَفَرٌ مِنَ الْجِنِّ...»

ب - سورۀ «کافرون»: «قُلْ يَا أَيُّهَا الْكَافِرُونَ...»

ج - سورۀ «اخلاص»: «قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ...»

د - سوره «فلق»: «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ الْفَلَقِ...»

ه - سورة «ناس»: «قُلْ أَعُوذُ بِرَبِّ النَّاسِ...».» (3)

5- و اما خطابهایی که با عناوین دیگر آمده، در ضمن چهارده سوره به شرح ذیل بیان شده است:

الف - سورة «انفال»: «يَسْأَلُونَكَ عَنِ الْأَنْفَالِ»(4).

ب - سوره «فتح»:«إِنَّا فَتَحْنَا لَكَ فَتْحًا مُبِينًا»

ج - سوره «منافقون»: «إِذَا جَاءَكَ الْمُنَافِقُونَ»

ص: 123

د - سوره «مجادله»: «قَدْ سَمِعَ اللَّهُ قَوْلَ الَّتِي تُجَادِلُكَ»

ه. سوره «حاقه»:«الْحَاقَّةُ «مَا الْحَاقَّةُ «وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْحَاقَّةُ» (1).

و - سوره «طارق»:«وَالسَّمَاءِ وَالطَّارِقِ «وَمَا أَدْرَاكَ مَا الطَّارِقُ» (2).

ز - سوره «غاشیه»:«هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ الْغَاشِيَةِ» (3).

ح- سوره «انشراح»: «أَلَمْ نَشْرَحْ لَكَ صَدْرَكَ» (4)

ط - سوره «علق»: «اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ»

ی - سوره «قارعه»: «الْقَارِعَةُ «مَا الْقَارِعَةُ «وَمَا أَدْرَاكَ مَا الْقَارِعَةُ»

ک ۔ سورۀ «فیل»: «أَلَمْ تَرَ كَيْفَ فَعَلَ رَبُّكَ بِأَصْحَابِ الْفِيلِ»

ل - سوره «ماعون»: «أَرَأَيْتَ الَّذِي يُكَذِّبُ بِالدِّينِ»

م ۔ سوره «کوثر»: «إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ»

ن ۔ سوره «نصر»: «إِذَا جَاءَ نَصْرُ اللَّهِ وَالْفَتْحُ وَرَأَيْتَ النَّاسَ» (5).

و سایر سوره ها یا با قسم خطير و غليظ، بخاطر ارج نهادن و بزرگ شمردن آن و مقام کلام الهی، آغاز گردیده و یا با تهدید بسیار تلخ که به علت متوجه ساختن عباد به شدت و سختی موقف و صلابت موضع حق در مقابل باطل.

ص: 124

14۔ سوره «انشقاق»: «إِذَا السَّمَاءُ انْشَقَّتْ»

15۔ سورۀ «بينة»: «لَمْ يَكُنِ الَّذِينَ كَفَرُوا * مُنْفَكِّينَ »

16۔ سورۀ «زلزال»: «إِذَا زُلْزِلَتِ الْأَرْضُ زِلْزَالَهَا»

17 - سوره «تكاثر»: «أَلْهَاكُمُ التَّكَاثُرُ»

18 - سوره «همزة»: «وَيْلٌ لِكُلِّ هُمَزَةٍ لُمَزَةٍ»

19 - سوره «تبت»: «تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ»

و اما ما بقى، «هفت» سوره است که به غیر آنچه که گذشت، آغاز شده اند منتها سبک و روش، همان سبک و روش سوره های دیگر است که: یا با بزرگ شمردن مقام و شأن ایمان و یا با اشاره نمودن به موقعیت و شخصیت بزرگ قرآن و يا مقام والای انبیا - عليهم السلام - را ارج نهادن و یا با کوبیدن مخالفين و دشمنان آنان و کسانی که دعوت اسلام را به پشت سر انداخته و بی اعتنا رفته اند، شروع شده اند و آنها عبارتند از:

1- سوره «مؤمنون»:«قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ ...»

2 - سوره «نور»:«سُورَةٌ أَنْزَلْنَاهَا وَفَرَضْنَاهَا...»

3- سوره «زمر»: «تَنْزِيلُ الْكِتَابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِيزِ الْحَكِيمِ...»

4- سوره «رحمان»:«الرَّحْمَنُ عَلَّمَ الْقُرْآنَ...»

5- سوره «نوح»:«إِنَّا أَرْسَلْنَا نُوحًا إِلَى قَوْمِهِ ...»

6۔ سورۀ «قدر»: «إِنَّا أَنْزَلْنَاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ...»

7۔ سوره «ایلاف» «لِإِيلَافِ قُرَيْشٍ«إِيلَافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَاءِ وَالصَّيْفِ«فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هَذَا الْبَيْتِ...»(1)

ص: 127

نوع چهارم آنکه: با «قسم» شروع شده اند و آن در پانزده سوره است، مشروط بر اینکه «لا أقسم» را جزء قسمها، نشماریم، وگرنه تعداد آنها هفده سوره خواهد بود و بحث این هم پیش از این گذشت.

نوع پنجم آنکه: با «دعا» شروع شده و آن سه سوره است:

1- سوره «مطففين»، 2- سوره «هُمَزَه» 3 - سوره «تَبَّت».

نوع ششم آنکه: با «امر» آغاز شده و آن در شش سوره است: 1- سوره «جن»، 2- سوره «علق»، 3- سورۀ «کافرون». 4 - سوره «توحید»، 5- سوره «معوذتين».

نوع هفتم آنکه: با «استفهام» آغاز شده و آن شش سوره است: 1۔ سورۀ «دهر»، 2- سوره «نبأ»، 3- سوره «غاشیه» 4- سوره «انشراح»، 5 - سوره «فیل»، 6- سوره «دین».

نوع هشتم آنکه: با «شرط» آغاز شده و آنها هفت سوره می باشند: 1- سورۀ «واقعه»، 2- سورة «منافقون»، 3- سورۀ «تکویر» 4- سوره «انفطار»، 5۔ سورۀ «انشقاق»، 6۔ سورۀ «زلزال»، 7۔ سوره «نصر» .

نوع نُهم آنکه: با «لام» علت آغاز شده و آن فقط سوره «ایلاف» است.

نوع دهم آنکه: با «خبر» محض و خالص شروع می شود و تعداد آن «23» سوره است که همان بقیه سورهایی است که نام نبردیم.(1)

یک مجموعه) که در گوش وذهن شنوندگان، باقی می ماند. و دیگر اینکه چه بسا آخرین جمله وخاتمۀ کلام است که حفظ می شود، در غالب حالات از یک مجموعه، نه همه کلام و سایر قسمتهای آن. بنابراین، واجب ولازم می نماید که در اوج ورشاقت (لطافت، ظرافت و زیبایی) و شیرینی و زیبایی آن، کوشش و جدیت لازم به عمل بیاید(1)..

و دیگری گفته است: سزاوار و شایسته است که آخر کلام و آن نقطه ای که متکلم، سخن خود را بدان پایان می برد و یا نویسنده و نامه نگار، نامه خود را به آخر می رساند و یا شاعر، شعر خود را بدان تخلص می بخشد، شیوا، زیبا و شیرین باشد. و بهترین خاتمه ها آن است که مخاطبین، بدان گوش فرا داده و کاملاً آن را فرا گیرند تا اینکه برای انسان، شوق، آرزو و حالت انتظاری پس از آن دیگر باقی نماند.

ابن معصوم نیز می گوید: این چهارمین موردی است که ائمه بلاغت، بدان تنصيص وتأكید نموده اند، به اینکه: ختام و پایان کلام باید آمیخته به حکمت بوده و در آن لطافت به کار رفته باشد؛ چون آخرین جمله ای است که به گوش می خورد و در نفس، نقش می بندد. و چه بسا شنوندگان آن را به جهت قريب العهد بودنش به حافظه بسپارند.

بنابراین، اگر ختام کلام، زیبا و شیرین باشد، گوش شنوندگان از آن لذت می برد. و چه بسا تأثیر حسن ختام، در گوش دل شنونده، جبران مافات و كوتاهیهای پیشین را بنماید، همچنانکه غذاهای لذیذ وقتی پس از صرف غذاهای بی مزه، تناول می شود، لذتبخش می شود. و اگر بر خلاف آن باشد، نتیجه آن هم به عكس خواهد بود، تا آنجا که چه بسا تمام محاسن قبلی را به بوته فراموشی بسپارد(2)

ص: 130

أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلَا الضَّالِّينَ » به طور تفصیل بیان شده است؛ یعنی: راه آنان که ما بين نعمت مطلقه حق که همان نعمت ایمان و نعمت سلامت و امن از عذاب وغضب رحمان ونعمت دور شدن از اسباب و وسائل گمراهی که همان دور شدن از معاصی وتجاوز از حدود است، جمع کرده است. (وبه فلاح ابدی نائل گشته اند).

و همچنین سوره بقره با دعا، استغفار، ابتهال وتضرع به درگاه خداوند در طلب نصرت و توفیق، پایان یافته است که همانا از زیباترین وجه ختام و برترین آن می باشد.

وی سپس می گوید: درباره سایر پایانی وختام سوره ها خوب تامل نما که همچنین در نهایت زیبایی و در آخرین درجه لطافت می یابی. این خاتمه و پایان سوره ابراهيم - عليه السلام - است که همانا از روشن ترین سبک و روشی است که با جمله اختتامیه به تمام مطالب آن اشاره رفته است:

«هَذَا بَلَاغٌ لِلنَّاسِ وَلِيُنْذَرُوا بِهِ وَلِيَعْلَمُوا أَنَّمَا هُوَ إِلَهٌ وَاحِدٌ وَلِيَذَّكَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ»(1).

و همچنین است خاتمه سوره «حجر» که با جمله:

«سُبْحَانَ رَبِّكَ رَبِّ الْعِزَّةِ عَمَّا يَصِفُونَ وَسَلَامٌ عَلَى الْمُرْسَلِينَ وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ » (2) پایان یافته است (3)

وابن ابی الاصبع در این زمینه، بیانی بسیار لطیف در مورد براعت و تفوق ختام سوره ها و شگفتی آنها دارد که تمام قرآن را سوره به سوره از اول تا آخر، ذکر نموده و بر زیبایی آن از جهت تعبیر و زیبایی ادای کلمات و اشارات اجمالی، به طور

ص: 132

گذرا اشاره می نماید؛ زیرا مجال و فرصت زیادی برای بیان مفصل واداکردن حق مطلب نمی یابد. و از همین جهت است که گاهی اثر تكلف و تعسف و اظهار مطلبی بدون دلیل و یا نا مناسب از وی آشکار وهویدا می گردد. و از آنجا که هدفش به اختصار آوردن مطالب است، از کثرت اختصار، گاهی دچار تكلف می شود. اما از نظر محتوا وتعمق، جدأ قابل تحسین و تجلیل است؛ زیرا وی - که رحمت خدای بر او باد - بابی را باز و مطرح نموده است که احدی قبل از او بدان راه نیافته است. و مطلب را زیبا و ما فوق خواسته ها آورده است.

ایشان بدون مقدمه می گوید:« پایان تمامی سوره های قرآنی در غایت ونهایت زیبایی وکمال قرار دارند؛ زیرا از مطالب گوناگونی از جمله: تحمید، تهليل، مواعظ، اندرز، وعده و غير آن تشکیل یافته اند به طوری که بعد از شنیدن آنها، برای نفوس، هیچگونه شوقی به گفتار دیگر نمی ماند.

ایشان سپس خاتمه سوره ها را به ترتیب ذکر نموده و در خاتمه گفته است:

«این خاتمه های سوره های فرقانی است بر سبيل اجمال، و اگر می خواستم به تفصیل آنچه را که از محاسن و فنون و آنچه که حاکی از استحکام و زیبایی و لطافت مقاطع و رؤوس آیات می باشد (به طوری که در هر مقطع و فاصله ای، بلاغت به نهایت درجه آن رسیده) سخن بگویم، آنگاه لازم می آمد که در این زمینه، کتاب مستقلی را تدوین نمایم»(1).

و نظر ما این است که: «هر جستجوگر خردمند اگر با امعان نظر و تدبر در دلایل و براهینی که ابن ابی الاصبع اقامه نموده، توجه نماید، صدق گفتار ایشان را در می یابد. و چند نمونه هم از این اشارات در سطور قبل، از کلام شريف «صدر الدين ابن معصوم» مدنی گذشت.

ص: 133

ص: 134

3- و نیمی از حروف رخوت (1)را در برگرفته اند که عبارتند از: «ل، م، ر، ص، ، ع، س، ح، ی، ن».

4. و نیمی از حروف «شدیده» (2)را نیز به خود اختصاص داده اند، که عبارتند از: «ا، ك، ط، قی»..

5- و نیمی از حروف «مطبقه» (3)را هم که عبارتند از: «ص، طه به خود اختصاص داده اند.

6- و نیمی از حروف «منفتحه» (4)را که عبارتند از: «ا، ل، م، ر، ك، ه، ع، س، ح، ق، ی، ن» نیز در بر می گیرند.

7- و نیمی از حروف «مستعلیه» (5)را که عبارتند از: «ق، ص، ط».

8- و نیمی از حروف «منخفضه» (6)را که عبارتند از: «ا، ل، م، ر، ك، ه، ی، ع، س، ح، ن».

ص: 137

9- و نیمی از حروف «قلقله» (1)را که عبارتند از: «ق، ط» نیز شامل می شوند.

«زمخشری» سخنان خود را چنین ادامه می دهد: «سپس اگر استقرا و تتبع کاملی درباره کلمه ها و تركيبها گردد، خواهی دید که حروف مقطعه ای که خداوند در آغاز سوره ها ذکر فرموده است، حضور و نقششان بیشتر از بقیه حروف در زبان عربی است. به عنوان مثال: چون الف و لام در زبان عربی و بر سر کلمات عربی متداول بوده، لذا در غالب فواتح شور آمده است. پس منزه است خدایی که در همه اشیاء، دقایق حکمت را به ودیعه نهاد.

سپس چنین می گوید: «و تو می دانی که همیشه اکثریت و غالب و افراد بزرگ و مهم به منزله كل محسوب می شده اند و همین معنی با لطائف تنزیل و قرآن کریم و اختصارات آن موافق است. بنابراین، مثل این است که خدای عز وجل برای عرب، آن الفاظ و حروفی که ترکیب کلام و جمله ها و عباراتش از آن تشکیل یافته، بر شمرد، تا آنها را مجاب و ملزم ساخته و حجت را برایشان تمام کند».

بعد زمخشری در مورد اختلاف تعداد حروف مقطعه می گوید:

«تعداد حروف مقطعه با هم اختلاف دارند؛ مثلا «ص، ق، ن »به صورت تک حرفی و «طه، طس، يس، حم» به صورت دو حرفی و «الم، الر، طسم» به صورت سه حرفی و «المص، المر» به صورت مجموعه چهار حرفی و «کهیعص، حمعسق» به صورت پنج حرفی آمده است. و همه این موارد، جهت آزمایش و امتحان عرب در اسلوبها و روشهای کلامی و صیغه ها و قالبهای کلمات آنان است» (2)

ص: 138

می باشد.

2 - اختصام دو خصم در نزد حضرت داوود - عليه السلام ...

3- تخاصم اهل آتش و سپس اختصام در مورد علم به ملاء اعلى.

4- سپس تخاصم ابلیس ملعون است در مورد عدم سجده به آدم - عليه السلام ...

همچنین است سوره «قلم» وفواصل آن با نون که مشتمل بر کلمات زیادی است که به نون ختم شده اند. وهمچنین در شوری که به دو حرف یا بیشتر، از حروف مقطعه آغاز گردیده اند نیز، آن دو حرف با کلمه های آن سوره از جهت لفظ رابطه ذاتی دارند و چه بسا در باطن آن اسراری بزرگ و نهانی باشد که جز ربانيون و مردان الهی، کسی بدان راه نمی یابد» (1)

«راء» آغاز گردیده است. و همینطور است در سوره اعراف که با «المص» آغاز شده است (1)

وَلِيَتَذَكَّرَ أُولُو الْأَلْبَابِ »(1)

و اگر منظور این است که از عامه مردم، محجوب است و علم آن فقط در انحصار اولياء الله و مخلصان قرار دارد که البته دارد . این نظریه قابل قبول است؛ یعنی: این آیات وكلمات، رموزی هستند بین خدا و رسول که به آن جز مطهرون و پاکان، دست نیالایند و غیر از آمنای وحی وامیران ایمان، بدان راه نیابند، چنانکه شاعر می گوید:

(میان عاشق و معشوق رمزی است*** چه داند آنکه اشتر می چراند؟)

اهل دل گفته اند: تخاطب، محاوره و گفتگو با حروف مفرده از جمله سنتهای احباب و دوستان است در سنن دوستی. بنابراین، این حروف، سر حبیبی است با حبیب خود، به طوری که احدی از بیگانگان از آن اطلاع حاصل نخواهد کرد.

بَينَ المُحِبِّينَ سِرٌ لَيسَ يُفشِيهِ*** قَولُ وَلَا قَلَمٌ لِلخَلقِ يُحكِيهِ (2)

سید رضی الدین بن طاووس (متوفای سال 664) از کتاب حقائق التفسير، تأليف ابی عبدالرحمن محمد بن حسین سلمى (متوفای سال 412) واو از امام جعفر بن محمد صادق - عليهما السلام - نقل می نماید که: «الم» رمز و اشاره ای است بین خدا و رسولش. وحضرت احدیت نخواسته است که احدی بر آن مطلع گردد. و به همین دلیل آن را در قالب حروفی ریخته است که دور از درک اغیار باشد. و این سر، فقط بین خدا و رسول، افشا و ظهور یافته است نه دیگران (3)| مرحوم محمد جواد بلاغی می گوید: «اشکالی ندارد و مانعی نیست که در

ص: 142

قرآن کریم عبارات و یا کلمه هایی باشد که به وسيله آن به طور رمزی، سرّی و پنهانی، مطالب خاصی بین خدا و رسول، رد و بدل شود، که فقط رسول خدا - صلى الله عليه و آله - و أمنای وحی و امیران ایمان در جریان آن قرار بگیرند» (1)

محاوراتشان به چشم می خورد. و این مسئله خارق العاده و بی سابقه ای نیست، چنانکه شاعر(1)می گوید:

قلنا لها: قفي لنا، قالت: «قاف» ***لا تَحسَبي إنا نَسِينا الا يجاف

منظور مخاطب از «قاف» این است که: وقفت؛ یعنی ایستادم، ولی به آن معنا به طور رمزی با اظهار «قاف» اشاره کرده است.

همچنین عربها به «نحّاس / مسگر» با حرف «ص» رمزی اشاره کرده اند و به «نقد» با حرف «ع» رمز داده اند و به «سحاب / ابر» با حرف «غ» اشاره کرده اند و همچنین چیزهایی را با حروف نامگذاری کرده اند؛ مثلا کوه را قاف و«حوت «ماهی» را نون نامیده اند و گاهی هم افراد خاصی را با حروف نام نهاده اند، چنانکه پدر حارثه را «لام» نامیده و گفته اند: حارثة بن لام. از جمله اموری که بر این مطلب گواهی می دهد، همانا حذف حروفی از کلمه است که قسمتی را حذف نموده و باقیمانده کلمه را می آورند تا بر آن حروف محذوف دلالت نماید، چنانکه در منادای مرخم، می گویند: «یا حار» به جای «یا حارث» ویا می گویند «یا مال» به جای «یا مالك» و مانند قول رجز خوان عرب (2)که می گوید:

مالِلظَّليمِ عال کیف لا یا *** ینَقّدُ عنهُ جِلدُهُ إذا،يا (3)

ص: 144

در این بیت منظورش از «یا» در آخر هر دو مصرع، یاء مضارع؛ یعنی حرف مضارع از «يفعل» هست و آن را رمز از «يفعل» قرار داده است؛ یعنی: «لا يفعل و«اذا يفعل». و دیگری گفته است:

بالخير خيرا «ت» وان شرا «فا»*** ولا أريد الشرَّ الا أن «تا»

یعنی: با کار خیر، خیر می طلبی و با کار شر، شر را و من شر را نمی خواهم مگر اینکه تو بخواهی.

منظور از «تا» اشاره به «تشاء و منظور از «فا» همان فاء جزاء است؛ یعنی:

بالخير خيرا تشاء وإن شرّاً فَشرٌ*** ولا اريد الشرّ الا ان تشاء.

ابو جعفر، محمد بن جریر طبری (متوفای سال 310) می گوید: «شواهد و دلایل مبنی بر استعمال حروف مقطعه توسط اعراب، فراوان است» به طوری که با ذکر همه آن موارد، کتاب طولانی خواهد شد(1).

علیه و آله - رسیده و گفتند: ما پیامبری را سراغ نداریم که امت خود را به کمتر از آن مدتی که تو متت را از دوام عمر اسلام خبر داده ای، نسبت به مدت عمر دین خود خبر داده باشد؛ زیرا عمر أمت تو همان هفتاد و یک سال بر اساس حروف «الم» است.

رسول خدا صلى الله عليه و آله حضرت امیر المؤمنين - عليه السلام - را جهت بحث و گفتگوی با آنان گمارد، آنگاه امیر المؤمنین - عليه السلام - به آنان فرمود:

«المص» (1)را چه می گویید؟ گفتند: آن عبارت است از 161 عدد، سپس فرمود: در این صورت پس «الر» (2)را چگونه توجیه می کنید؟ گفتند: آن هم عبارت است از «231» عدد. و ایشان فرمودند: پس حالا درباره «المر» چه می گویید؟ گفتند: آن هم عبارت است از «271» عدد. امير المؤمنين عليه السلام - فرمود: آیا همه این اعداد مدت عمر دین اسلام را تشکیل می دهد و یا یکی از این اعداد؟

در پاسخ به این سؤال ابتدا با یکدیگر اختلاف نموده و سپس متفق القول شدند که خیر، همه این اعداد منظور است که مجموع آنها بالغ بر 734 سال (3) می باشد سپس ملک و سلطنت، دوباره به دست ما یهودیان خواهد افتاد.

امیر المؤمنین در پاسخ از آنان سؤال کردند که آیا کتابی از کتابهای آسمانی این مطلب شما را بیان فرموده است یا اینکه این نظر خود شماست؟

آنان در پاسخ گفتند: این مطلب را بر اساس نظریه و دیدگاه خودمان بیان کردیم که همان حساب جمل است نه وحی. حضرت فرمود: چگونه حساب جمل بر تصورات خیالی شما مبنی بر مدت عمر اسلام دلالت می نماید با اینکه

ص: 146

در حساب جمل، هیچ گونه بیان و دلیلی بر مدعای شما وجود ندارد. بنابر این، ادعای شما واهی و بدون دلیل می باشد. آیا اگر ادعا شود که این حروف رمز تعداد لعنت خداوند بر شما یهودیان می باشد و یا رمز مطلب دیگری است، آن را چه می گویید؟ آیا تصدیق می نمایید؟

در این هنگام بود که تمامی دلایلشان از دست رفته و دچار غضب و لعنت خدا و رسول الله قرار گرفتند (1).

اگر در این بحث و گفتگو یک نظر اجمالی بر دقت نظر امام علیه السلام - بنماییم، خواهیم دید که چگونه ایشان در رد سخن يهود، دقت نموده اند به طوریکه نه اصل معنی را بر طبق مذاق آنان امضا فرموده ونه آن فرعی را که بر این اصل استوار گشته بود.

قول دوم: عده ای دیگر معتقدند که این حروف، رمزهای اسامی خداوند متعال وحاکی از صفات ثبوتی و صفات سلبی اوست. بنابراین «الف» در قول خدای متعال «الم» رمزی از اسم جلالة الله، و لام رمز لطیف بودن و لطف بی پایان وي، و ميم، رمز مجیدیت حق یا کنایه از نعمتهای بی پایان، لطف، عنایت، مجد و بزرگواری خداوند سبحان است. و یا این حروف سه گانه، علامت اختصاری «انا الله العليم» و امثال این نوع تأويلهایی که به تخمین، شبیه ترند تا علم و حقیقت.

محی الدین عربی (متوفای سال 638) در آغاز سوره مبارکه بقره، می گوید: خدای سبحان با این حروف سه گانه با تمام وجود از جهت کلیت آن ( وجود بما

ص: 147

هو وجود) اشاره فرموده زیرا:

(أ) اشاره به ذات اقدس حق که همانا سر لوحه وجود است. و (ل) اشاره به عقل فعال که جبرئیل نامیده می شود. و این همان مرتبه میانگین و واسطه در فیض بوده که فیض را از فیاض مطلق گرفته و به مادون خود افاضه می نماید. و(م) اشاره به رسول خاتم - صلى الله عليه وآله - که همان آخر الوجود ودایره وجود بوده وهست، به آن حضرت ختم گردیده و به مبدأ اعلی متصل می گردد (1).

قول سوم: عده دیگری می گونید: حروف مقطعه، مجرد اسامی حروف و صداهای تهجی هستند که هیچ معنایی را در بر نداشته و حامل هیچ نوع پیامی از اسرار عالم مکنون نمی باشند.

اصلا بر طبق مثل معروف «ما ورای آبادان دیگر شهری نیست جز اینکه ایراد این حرفها به این نحو و در این مقطع زمانی خاص از یک غرض و حکمت و هدف بالایی حکایت می نماید، گرچه بیش از اعتبارات جنبه های محض لفظی صرف هم، تجاوز نمی نماید.

این نظریه مانند آن دیدگاهی است که از زمخشری در رابطه با بیان حکمت این حروف قبلا نقل نمودیم. همان سخن آخر وی که گفت: منزه است خدایی که در همه اشیاء، دقایق حکمت را به ودیعه نهاد.

و همچنین سخن برخی از دانشمندان مبنی بر اینکه: برای این الفاظ و صداها در ابتدای سخن یک نوع تأثیر بسیار بالایی در بیدار سازی شنوندگان بوده که به لحاظ آن، هنگام تلاوت قرآن کریم، سکوت نموده و بدان گوش فرا دهند. و این درست در برا بر موضعگیری اعراب و قریش بود؛ زیرا آنان همینکه آوای قرآن را می شنیدند می گفتند: به این قرآن گوش فرا ندهید بلکه در آن غلط

ص: 148

اندازی نمایید (1).

و همچنین نظریه دیگر مبنی بر اینکه: این حروف هستند که خداوند به واسطه آنان قسم خورده است، همچنانکه بر اشیاء دیگر از قبیل «فجر»، «ضحی»، «تین»، «زیتون» سوگند یاد کرده، بر اسامی این حروف ابجدی نیز سوگند خورده است؛ زیرا این حروف ریشه و اساس همه سخنها از هر لغتی از لغتهای عالم می باشد.

کتابی گزیده ای دارد وگزیدۀ قرآن کریم همان حروف تهجی است (1)

می شود.

حرف به حرف آن اقدام می نمود که تنها عملیات شمارش، دو سال تمام به طول انجامید (1).

و پس از آن شروع به تغذیه کامپیوتر از میلیونها رقمی که نزد خود جمع آوری کرده بود، نمود. و در این مرحله از کار حساب در صدگیری تمامی حروف سوره های (29) گانه ای که با حروف مقطعه آغاز گردیده اند را انجام می داد. سپس در طول یک سال تمام، به انجام مجموعه ای از عملیات حسابی پرداخت که در این مرحله از عملیات، حسابرسی در صدگیری حروف مقطعه بود که برای اولین بار در تاریخ اسلام از یک سری حقایق حیرت آوری، پرده بر می داشت.

از باب نمونه، کامپیوتر کشف کرد که حرف «ق» در سوره مبارکه «فلق» بالاترین درصد را نسبت به حروف دیگر تشکیل می دهد و نسبت آن «ق» نسبت به حروف دیگری که این سوره مبارکه را تشکیل می دهند همان نسبت:(700/ 6%) می باشد به تعبیر دیگر (700/ 6%)از حروف الفبا در سوره مبارکه «فلق» را قاف تشکل میدهد.

و سوره مبارکه «قیامت» در مرتبه بعد از سوره مبارک «فلق» قرار دارد به طوری که نسبت در صد حرف «ق» نسبت به حروف دیگر (907( 3%) می باشد.

سپس به دنبال آن، سوره مبارکه «الشمس» بالاترین رقم را بعد از آن یعنی (نسبت در صد حرف «ق» در برابر حروف دیگر این سوره را عدد(906 /% 3) تشکیل میدهد

ص: 152

همانطوری که کامپیوتر به محاسبه نسبت درصدی حرف قاف در تمام سوره های قرآن برخاست، به محاسبه در صد و نسبت بقیه حروف نورانی چهارده گانه نیز پرداخت. ولی از این عملیات حیرت انگیز کامپیوتر، چه نتیجه و ثمره ای در نظر است؟

پاسخ آن این است که وی به واسطه کامپیوتر توانسته است ارزش ریاضی حروف را ارزیابی نموده و مرکز هر حرفی از حروف «الفبا» را که در آغاز سوره های قرآن کریم آمده است، بیابد. و به بیان ارزش حسابی این حروف بپردازد. و بالأخره توانسته است به بسیاری از جنبه هایی که ممکن بود، کلید کشف راه جدیدی، جهت تفسیر صحیح این حروف باشد، دست بیابد.

2- حرف «ص» در سوره (ص) درصد و نسبتش از درصد و نسبت تمامی «صاد» ها در این سوره و در سوره های دیگر، بالاتر است، چنانکه (ق) هم به همین منوال بود.

3- ملاحظه شده که بر اساس تحلیل نتایج حسابهای کامپیوتری، همانا حرف «ن» در سوره مباركه قلم، بالاترین رقم را دارا بوده و در صد و نسبت آن نسبت به همان حرف در سوره های دیگر، از همه بالاتر و بیشتر است و آن، چنان است که خدای متعال فرمود: «ن وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ (1)»

جز در یک سوره وآن سوره مبارکه (حجر) است. یعنی این تنها سورهای است که درصد و نسبت «ن» نسبت به سایر حروف، از درصد «ن» در سوره مباركه «قلم» بیشتر است.

جز اینکه در همان وقت ملاحظه شده که سوره مبارکه «حجر» یکی از سوره هایی است که با حروف «الر» شروع شده اند، با ضمیمه نمودن این سوره به هم ردیف های چهارگانه اش؛ یعنی سوره های: يونس، هود، یوسف و ابراهيم، روشن می گردد که این سوره های پنجگانه از جهت هدف و همسویی و هم مضمونی، مانند یک سوره اند. بر این اساس ما به دست می آوریم که درصد (ن) و نسبت آن در سوره مبارکه قلم، نسبت به میانگین این پنج سوره که به منزله یک سوره به حساب می آیند، بیشتر و بالاتر بوده و درصد بیشتری را به خود اختصاص می دهد.

4- ملاحظه چهارم نیز نسبت به آغاز سوره هایی که از دو حرف تشکیل یافته اند می باشد؛ زیرا دو حرف «ط + ه» مثلا در سوره مبارکه «طه» از نظر درصد، نسبت به این دو حرف، در دیگر سوره های قرآن، تفوق و برتری داشته و از درصد بالاتری برخوردار است.

ص: 154

5- حسابهای کامپیوتری، قطعا در مورد دو حرف (حم) مقداری کند، پیش می رود؛ زیرا هفت سوره از سوره های قرآنی؛ یعنی سوره های «غافر(مؤمن)، فصلت، شوری، زخرف، دخان، جاثيه واحقاف» بدان آغاز گشته است. و ملاحظه شده که برتری حسابی وتفوق در صد این دو حرف در سوره های هفتگانه، فقط نسبت به همه سوره های مکی می باشد نه نسبت به سوره های مدنی.

به تعبیر دیگر: تفوق و برتری در صد این دو حرف در «هفت سورۀ» مزبور، شرطش این است که همه «هفت سوره» منضم به یکدیگر شده و با همه آنها معاملة یک سورۀ واحد شده و چنین انگاشته شود که همگان كأنه یک سوره را تشکیل می دهند.

6 - همچنین برتری در صد دو حرف «ی + س» در سوره مبارکه «یس» که تمامی سوره های قرآنی که قبل از این سوره نازل گشته اند را، شامل شده و فرا می گیرد. و اما نسبت به سُوری را که بعد از «یس» نازل شده اند، این تفوق شامل آنها نمی گردد.

7- از بین تمامی سوره های قرآنی، شش سوره به چشم می خورد که با سه حرف «أ + ل + م» شروع می گردد، که چهار عدد از این سوره ها مکی هستند و آنها عبارتند از: «عنکبوت، روم، لقمان و سجده» و دو سوره دیگر، مدنی بوده و آنها همان سوره های «بقره و آل عمران» می باشند.

و این مطلب کاملا مشخص و روشن گشته که برتری و تفوق درصد این سه حرف، نسبت به حروف دیگر، در صورتی متصور است که چهار سوره از مجموع هفت سوره را که در مکه نازل شده اند، با یکدیگر به عنوان یک سوره و یک مجموعه به هم پیوسته ملاحظه نماییم، نه اینکه هر یک از هفت سوره را به تنهایی خواسته باشیم با سایر سوره های قرآن کریم، یکایک مقایسه نموده و ارزیابی نماییم.

ص: 155

اما نسبت به آن دو سوره ای که مدنی هستند، در صد حروف مذکور «ا +ل + م» اگر هر دو سوره را یک سوره و یک مجموعه واحد فرض نماییم و میانگین درصد این حروف را در این دو سوره، نسبت به تمامی سوره های دیگر بگیریم، در این صورت تفوق و برتری، نسبت به تمامی سوره ها می یابند.

52، 53، 54) را به خود اختصاص می دهند، با اینکه رقم و شماره ردیف آنها در قرآن موجود در نزد مسلمانان، از ارقام به دنبال هم تشکیل نمی یابد. و این دقیقا عکس وضعیت مکانی در سوره های شروع شده به حروف سه گانه «ا + ل + م» است؛ زیرا ظهور تفوق و برتری در سوره هایی که با «ا + ل + م» آغاز شده، اقتضا می نمود که سوره هایی که در قرآن شریف تتابع داشته و به دنبال هم قرار گرفته اند، یک سوره و یک مجموعه تلقی گشته و میانگین درصد آنها را با سایر سوره های قرآن، ملاحظه نماییم؛ یعنی سوره های «عنکبوت، روم، لقمان و سجده» را که در ترتیب قرآنهای رسمی امروز جهان اسلام، دنبال هم آمده اند را یک سوره محسوب نموده و سپس با سایر سوره ها مقایسه نموده و برتری درصد اینها را در حروف مذکور، نسبت به سوره های دیگر، به دست بیاوریم. با اینکه در نزول وحی و ترتیب آن، این چهار سوره به دنبال هم قرار نگرفته اند.

8- وحرفهای «ا + ل + م + ص» فقط در آغاز یک سوره قرار گرفته و تنها یک سوره است که با آن آغاز می گردد و آن سوره «اعراف» است که در مکه نازل گشته است. در صد این حروف چهارگانه در سوره مزبور، نسبت به سوره های دیگر قرآن تفوق و برتری دارد؛ یعنی درصد این چهار حرف «ا + ل + م + ص» در این سوره مبارکه، نسبت به درصد حروف مزبور، در دیگر سوره ها، تفوق و برتری دارد.

و همچنین این محقق، راجع به حروف چهارگانه «ا - ل - م + را در ابتدای سوره «رعد» و در مورد حروف پنجگانه «ح + م + ع - س - ق» در آغاز سوره «شوري» و در رابطه با حروف «ك + ه+ی + ع + ص» در سوره «مریم» در هاله ای از ابهام و آمیخته به یک نوع گنگی وتکلف و پیچیدگی خاص و ویژه ای همانند بیان گذشته خویش، سخن گفته است.

و باز از جمله مسائلی که در این زمینه بیان کرده این است که: مجموع تعداد حروف سوره مبارکه «ناس» از (99) حرف تشکیل یافته و آن مطابق رقم حروف

ص: 157

اسماء الله جل جلاله می باشد. و این تنها سوره ای است که در قرآن کریم این تعداد خاص از حروف را در برداشته و برای یک امر خاص در آخر قرآن کریم قرار گرفته است.

باید توجه داشت نتیجه عملیات ریاضی که کامپیوتر اثبات می نماید این است که پدیده تفوق ریاضی، تأكید بر رسم الخط عثمانی - که هم اکنون قرآن بر اساس آن است . می نماید. و هر نوع تغییر در رسم الخط قرآن کریم یا در حروف کلمه های آن، ممکن است که یک نوع فراوانی را در عملیات اعجاز ریاضی و حسابی قرآن کریم، به وجود بیاورد. از باب نمونه اگر «زکات» به جای «زکوة» نوشته شود و یا «صلاة» به جای «صلوة» و«حياة» بدل از «حيوة» و یا «بصطة» بجای «بسطة» نوشته شود، یقینا در این صورت در محاسبه ریاضی آن، نوعی اختلال آشکار به وجود می آید که ملاحظه و مطالعه دقیق، آن را می طلبد.

کوتاه سخن اینکه عملیات و محاسبات ریاضی ای که از کامپیوتر به دست می آید، اثبات می نماید که قرآن کریم، طبق یک محاسبه بی نهایت دقیق و پیچیده، جهت مردم قرار داده شده است که عقل، هرگز باور نمی نماید که این ساخته دست بشر باشد. و همانا قرآن، کتابی است که آیات آن تحکیم یافته و سپس از جانب خداوند حکیم و آگاه، تفصیل داده شده است. «صدق الله العلى العظيم».

در دهه اخیر، یک نوع بدبینی و بد گمانی نسبت به این شخصی که اعجاز ریاضی قرآن را کشف نموده، به وجود آمده است. شاید علت آن، همان مبالغه و بزرگ نمایی بیش از حد وی در این عملیات اکتشافی و جدید خویش باشد. و چه بسا همان شگفت زدگی و اعجاب انگیز شمردن این کار و غرور نفسانی باشد که در این عمل بسیار بزرگ، بدان دست داده است.

در مجله هفتگی «أخبار عالم اسلام» که توسط «ادارة الصحافة والنشر» در رابطه با جهان اسلام در مکه مکرمه صادر می شود، در شماره 1103، سال بیست

ص: 158

و سوم، به تاریخ روز دو شنبه 24 جمادی الاولی از سال (1409ه) مطابق با دوم ژانویه سال (1989) میلادی، چنین آمده است:

دکتر عبد الله عمر نصيف؛ دبیر کل رابطه جهان اسلام، بر ادامه و استمرار افتراهای دجال، معروف به «رشاد خلیفه» ساکن منطقه «اریزونای» آمریکا در مورد نشر افکار و ادعاهای باطل وی هشدار داد. از قبیل انکار سنت نبوی - صلى الله عليه وآله - و اختراع نظریه عدد (19) در قرآن کریم و همچنین ادعای نبوت که اخیرا توسط ایشان مطرح گشته است. همان امر بسیار بزرگی که هوشیاری بیشتری در مورد خطرهای جدی فرقۀ قادیانی را می طلبد.

به همین مناسبت، باید متعرض گردیم تلاش دیگری را که استاد «عبد الرزاق نوفل» طی سلسله درسهایی که به اسم «اعجاز عددی قرآن کریم» درسه جزء چاپ و منتشر نموده است:

وی در این تلاش بزرگ علمی، به یک نوع تماثل عددی و تکرار ارقام ویژه و یا به تناسب و توازن، در برخی از موضوعات که در قرآن مطرح گشته است، دست یافته، که از نظر رقمها و اعداد، دارای تعادل هستند. این از شگفتیهای امر قرآن و از عجایب شئون آن است، چنانکه فرمود: «وَأَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْزُونٍ »(1).

یعنی: «و زمین را بگسترانیدیم و در آن کوههای عظیم بر نهادیم. و از آن هر گیاه و نبات مناسب و موافق حکمت و عنایت، برویا نیدیم»

« وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ قَدَرًا مَقْدُورًا »(2).

یعنی: «و فرمان خدا به انجام رسید؛ پیامبر را در حکمی که خدا در نکاح زنان پسر خوانده) بر او مقرر فرموده گناه نیست، سنت الهی در میان آنان که در

ص: 159

گذشتند هم این است. و فرمان خدا حکمی نافذ و حتمی خواهد بود».

از جمله اینکه لفظ «الدنیا» در قرآن کریم «115» بار تکرار گشته و همچنین لفظ «آخرة» به همین اندازه تکرار شده است (1)

و لفظ «البصر» و «البصيرة» و سایر کلمه هایی که از این دو کلمه مشتق شده اند «148 مرتبه و همچنین لفظ «القلب» و «الفؤاد» و سایر مشتقات آن دو نیز «148» بار تکرار شده است (2)

لفظ «الرحیم» به تعداد سوره های قرآن یعنی «114» مرتبه در قرآن تکرار شده است (3)

و عدد ریاضی موکلان آتش جهنم «19» است (4)چنانکه تعداد حروف «بِسم الله الرحمن الرحیم» «19» حرف است (5)کلمه «صلوة» در قرآن کریم «99» مرتبه به اندازه تعداد اسماء حسنای خداوند، تکرار شده است (6)

لفظ «ابلیس» لعنه الله «11» مرتبه و چنانکه «استعاذه» و پناه بردن به خدا از او نیز «11» مرتبه تکرار شده است (7)

کلمه «عقل» و مشتقات آن «49» بار و لفظ «نور» و سایر کلمات مشتق شده از آن نیز به همان اندازه به کار رفته است (8)

لفظ «فرعون» که «74) مرتبه تکرار شده با مجموع عدد لفظ «سلطان» که

ص: 160

«37» بار و لفظ «ابتلاء» هم که «37» مرتبه تکرار شده به یک اندازه به کار رفته است، معلوم می گردد که فرعون، همان جامع «سلطان» و «ابتلاء» می باشد (1)

هر یک از کلمه های «هدی» و «رحمت» 79 مرتبه تکرار شده و تعدادشان باهم مساوی می باشد (2)

لفظ «يوم» در قرآن کریم «365» بار تکرار شده که آن با عدد روزهای سال برابر است (3)

لفظ «شهر» در قرآن کریم (12) بار تکرار یافته که این باعدد ماههای سال، مساوی می باشد (4)

لفظ «يوم» به صورت جمع «ایام» 27 مرتبه و به صورت تثنیه «يومان و یومین» سه مرتبه که روی هم برابر عدد روزهای یک ماه می باشند (5)

کلمه «حساب» همانا 29 مرتبه تکرار شده که آن برابر مجموع تعداد لفظ «عمل» که 14 بار و تعداد لفظ «قسط» که 15 مرتبه تکرار گشته اند، می باشد (6)

کلمه «جزاء» 117 مرتبه ولفظ «مغفرة» دو برابر آن؛ یعنی 234 بار تکرار شده است (7)

و بالأخره می گوید: همان اعجاز عددی قرآن است که باید عالمیان را به وسیله آن به سوی قرآن دعوت کنیم؛ زیرا آن گواه بر وحی «ما ورای طبیعی» بودن قرآن ودلیل بر صدق رسالت رسول خدا - صلى الله عليه و آله - می باشد که با همان

ص: 161

اسلوب، سبک و لغت نسل عصر نزول، بوده است. و ما نسل معاصر، نسل ارقامو عصر شمارش و عصر گسترش ارقام ریاضی در تمام عرصه های حیات می باشیم.

بنابراین منزه است آن خدایی که وحی او این چنین دقیق است. و بگو حمد و سپاس خدای را و درود و سلام بر بندگان شایسته و نمونه او (1)«محمد و آل پاکش» باد. (2)

ص: 162

همانا تلاش تکلف آمیز، بیهوده و بی ثمری می باشد؛ زیرا این امر، علاوه بر اینکه یک کار و تلاش و ادعای بی دلیل و نظر و رأی پوچ، بیهوده و تعسف باری است. یک نوع التزام سپردن به چیزی است که هیچ گونه التزامی عقلا و شرعا در مورد آن نیست.

مختلف خداوند متعال در امور آفریده های خود و احکام مربوط به آنان با توجه به اختلافشان از جهت علل و اسباب و عوامل به وجود آورنده آنها، زیبا و مطلوب نخواهد بود؛ چون این کار همانند تصرف پادشاهان و سلاطين و صاحب نظران در امور مختلف و مانند تحميل و وادار کردن انسان نفس خود را برای امور همگون و ناهمگون و متضاد می باشد.

بنابراین شایسته نیست بر هیچ کس که ارتباط برخی از امور مذکور را با برخی دیگر با تصرفات خویش - با توجه به دوگانگی ذاتی و زمانی و شرایط دیگر آنها دنبال نماید.

آنان و خواسته های دلشان، جدایی انداخته شد».

همچنانکه خدای سبحان در سوره «انعام» فرمود: «فَقُطِعَ دَابِرُ الْقَوْمِ الَّذِينَ ظَلَمُوا وَالْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ »(1).

«پس دنباله و نسل ستمگران قطع گردید و حمد و سپاس تنها از آن پروردگار عالميان است».

و آغاز و ابتدای سوره حدید که با تسبیح شروع شده است. مناسب با آخرین آیه سوره مبارکه «واقعه» است که در ضمن آن، امر به تسبیح و تنزیه اسم پروردگار با عظمت شده است (2)

همچنین مانند سوره مبارکه «بقره» که با «ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ » (3) آغاز گشته که اشاره به آیه «اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ» در سوره حمد فرموده؛ زیرا همینکه خواستار هدایت از درگاه ربوبی شدند، در جواب آنان فرمود: «ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ »..

و در مورد ارتباط سوره مبارکه «فیل» و سورۀ «قریش» خوب تأمل و تدبر بنما که از شدت تناسب و ارتباط میان آنها «اخفش» ادعا نموده که این دو «سوره» از جهت شدت اتصال همانند اتصال اركان آية «فَالْتَقَطَهُ آلُ فِرْعَوْنَ لِيَكُونَ لَهُمْ عَدُوًّا وَحَزَنًا »(4) نسبت به یکدیگر است.

و از لطایف و شگفتیهای سوره «کوثر» آن است که مثل اینکه معادل و هم کفو سوره «ماعون» که پیش از آن واقع شده است، می باشد؛ زیرا در سورۀ

ص: 167

اولی «ماعون»، خداوند متعال منافقون را به چهار عنوان و صفت، وصف نموده که عبارتنداز:

1- بخل 2- ترک نماز 3 - ریاء در آن 4 - منع زکات.

و در سوره «کوثر» در مقابل «بخل»، «کوثر» و در برابر ترک نماز، «صل» و در إذای «ریاء»، «لربك» و در مقابل «منع زکات»، «وانحر» را آورده است. پس باید که این مناسبت شگفت انگیز را درست مورد دقت قرار دهید.

و همچنین مناسبت آغاز سوره «إسراء» که با تسبیح آغاز شده و اول سوره «کهف» که بعد از آن است با «حمد» شروع شده است؛ زیرا هر جا که تسبیح آمده، مقدم بر تحمید است، چنانکه گفته می شود «سبحان الله والحمد لله»(1). این سخن تكلف بار «بدر الدین زرکشی» است که در آن به تکلف و تأسف ظاهر و آشکاری افتاده است. ولی در عین حال این بهترین گفتاری است که تاکنون در این زمینه، گفته شده است.

کسانی که بعد از وی آمده اند مانند جلال الدین سیوطی و دوست و هم دوره وی «برهان الدين بقاعی» وامثالشان، یک نوع زیاده روی در تكلف نموده و سخنان عجیب و غریبی را مطرح کرده اند.

و این جلال الدین سیوطی (متوفای 911 هجری) است که با همه گستردگی و عمق فکر، و با همه اطلاعات فراوانی که دارد می بینیم با پذیرفتن این نظریه و دیدگاه (مبنی بر توقیفی بودن ترتیب سوره های قرآن) چنان در قعر این ورطه افتاده است که در مرحله اول نظر و دیدگاه بیهقی را مبنی بر اینکه ترتیب همه سوره ها توقیفی بوده و به امر شخص رسول خدا - صلى الله عليه وآله - ترتیب یافته بجز سوره های انفال و برائت که ترتیب آن به گمان وی بر حسب انتخاب عثمان بوده - پذیرفته و سپس می گوید:

ص: 168

در آخرین مرحله ای که قرآن از طریق صحابه بر رسول خدا - صلى الله عليه وآله - عرضه شد و با وی مقابله گردید، ترتیب سوره ها به همین ترتیب فعلی بر اساس قرائت عثمانی قرار گرفته و توقیفی گشت.

و سپس به سخن بعضیها اعتماد نموده و می گوید: برای ترتیب وضع سوره ها در قرآن کریم، اسرار دقیق و علل واسباب حکمت آمیزی وجود دارد که اقتضای توقیفی بودن آن را که از جانب خدای حکیم صادر گشته است را می نماید از جمله:

1- از اسرار دقیق وعلل حکمت آمیز از حروف مقطعه ای که در آغاز سوره ها قرار گرفته است استفاده می شود، چنانکه ترتیب سوره های هفتگانه «حم» به ترتیب «حم - المؤمن (غافر)» و«حم - سجده» و «حم - شوری» و «حم - زخرف» و «حم - دخان» و «حم - جاثیه» و «حم - احقاف». وترتیب سوره هایی که به «الر» آغاز گشته اند که عبارتند از شش سوره: «الر - یونس» و «الر - هود» و «الر - يوسف» و «الر - رعد» و «الر - ابراهیم» و «الر - حجر») حکایتگر آن است.

2- توافق و تناسب دقیق موجود میان پایان سوره ها با آغاز وابتدای سوره های قبل از آنهاست؛ مانند آیات آخر سوره مبارکه «حمد» واول سوره مباركه «بقره» که از نظر معنا باهم مناسبت دقیق دارند.

3- هموزن بودن آخرین کلمه سوره قبل با آخر اولین آیه سوره بعدی، چنانکه این، در مقایسه کلمه «مسد» در آخر سورة «تبت» با آخرین کلمه آیه اول از سوره «توحید»«قل هو الله احد» به دست می آید که در هر دو «قافيه» حرف «دال» می باشد!!

4- تشابه تمامی سوره قبل با مجموع سوره بعدی، چنانکه این در بین دو سورة «والضحی» و «انشراح» واضح و روشن است!

می گوییم شگفتا! لابد ذهنها و دلهای ما از درک این اسرار ساختگی و تأسف

ص: 169

آوری که عبد الرحمن سیوطی از بعضی از دانشمندان نقل نموده و شیفته آن شده، عاجز بوده و بدان افقها نمی رسد!!!

به هر حال، آقای سیوطی با همه این حرفها، خود، سخن خویش را نقض نموده و مورد انتقاد قرار می دهد؛ زیرا ترتیب این سوره ها در مصحف وقرآنهای صحابه، مختلف بوده است؛ مانند قرآن ابن مسعود در مقایسه با ترتیب سوره های قرآن ابی بن کعب؛ زیرا اگر ترتیب سوره ها توقیفی بود هرگز نمی بایست در ترتیب آنها اختلافی وجود داشته باشد، چنانکه در ترتیب آیه های سوره ها در هیچ قرآن نسبت به دیگر قرآنها اختلاف ترتیبی وجود ندارد.

سپس عبد الرحمن سیوطی به خاطر پاسخ نفیس وبی نظیری که پروردگار منان به وی اعطا فرموده است، بر خود می بالد و آن پاسخ این است که:

چون قرآن کریم - بر اثر اختلاف نقلها - دارای نسخه های متعددی گشته بود، حتی در محدوده یک سورۀ کامل. بنابراین، تعجب آور و شگفت انگیز نخواهد بود که ترتیب قرآن عثمانی در آخرین مقابله وعرضه، به این ترتیب، استقرار یافته باشد که حتی بزرگان صحابه و حافظان قرآن از قبیل: عبد الله بن مسعود و ابي بن كعب نیز، بدان پایه نرسیده باشند!!!

اف بر این سفسطه ها و اف بر چنین گمانهای فاسد و بی ارزش.

و بالأخره شروع به بیان تناسب موجود بین سوره ها در ترتیب فعلی آن نموده و سوره به سوره از سوره «فاتحة الكتاب» شروع نموده و تا پایان قرآن «سوره ناس» پیش می رود،ولی بیشتر مطالبش،آمیخته بر تکلف و فریبندگی و بی اعتباری است. از جمله حرفهایش که در این زمینه گفته از باب نمونه این است که:

سوره «حمد» در برگیرنده رُبُوبِیت حضرت احدیت - جل و علا - و سورة «بقره» مشتمل بر قوانین دین، و «آل عمران» مکمل و تكامل بخش سوره بقره است.

ص: 170

بنابراین، سوره «بقره» به منزله اقامه دلیل، و «آل عمران» به منزله پاسخ از شبهات آن است. واما سوره «نساء» متضمن احکام اسباب «روابط»بوده و سورة «مائده» همان سوره عقد و پیمانهای مختلف بشریت است.

و سپس از محمد بن احمد ابو عبد الله شهاب الدين، قاضی دمشق (متوفای سال 693 ه) نقل می نماید که: اوائل سوره مبارکه «بقره» با اواخر سوره حمد، متناسب بوده و ارتباط تنگاتنگ دارد.

و بعد در مقام توضیح می گوید: سپاس خدای را که تعدادی از این تناسبها برای من واضح و روشن شد که از آن جمله:

1- به عنوان یک قاعده کلی که قرآن بر اساس آن پایه ریزی شده، این است که: هر سوره که به دنبال سوره قبلی می آید، در حقیقت نتیجه و فاصله سورۀ قبلی بوده و شرح، تفصیل وتوضیح مبهمات آن است. و این نوع تناسب وارتباط در بین بیشتر سوره ها به چه کوتاه و چه بلند-بر قرار واستوار می باشد.

و همچنین سخن خود را در جریان معماهای خویش تکرار نموده و با بیان ملال آورو بیرون از حد اعتدال کلامی، پی در پی چنین وانمود می کند که فقط برای من این مطلب آشکار گشته و روشن شده است. خداوند از چنین امتحان وافكار تأسف بار ما را حفظ نماید (1)

و باز برهان الدين ابراهيم بن عمر بقاعی (متوفای سال 885) است که اساس و پایه بحث و تفسیر خود را بر همین گمان و فرض نهاده است؛ یعنی جهت بیان تمام سوره ها و آیه ها چه نوع تناسب و ربطی وجود دارد. آری تناسب و ارتباط خیالی. و آنگاه اسم آن را «نظم الدرر در تناسب آیات و سوره ها» نهاده و چنان در آن زیاده روی نموده و به تکلف افتاده که از مرز اسراف نیز می گذراند.

ص: 171

از باب نمونه، وی در مورد همزة «أعوذ»، گمان می نماید که آن اشاره به اول وابتدای خلقت بوده و«م» در آخر «رجيم» اشاره به «معاد» است.

و اما «بسم الله الرحمن الرحیم» به طور کلی همه اش اشاره به معاد و حشر است؛ زیرا با حروف شنوی یعنی «باء» شروع وبا «میم» پایان یافته است، چون استعاذه با «همزه» آغاز شده و با «میم» که اشاره به معاد بود پایان پذیرفت و «بسم الله الرحمن الرحیم» یک جا برای روز معاد قرار داده شد (1)

این چنین و با این بیان و سبک، سخن خود را در مورد وجه تناسب مابین آیات و سُور، شروع می نماید.

باز از جمله خیالپردازیهای وی، سخن او در مورد تناسب دوری بین سوره ها می باشد؛ یعنی همانا آخرین سوره قرآن «ناس» با اولین سوره آن؛ یعنی: «حمد» تناسب و هماهنگی و پیوند بسیار دقیق و عمیقی دارد. و این در صورتی است که اگر خواننده قرآن به دنبال ختم قرآن بلا فاصله از سوره «حمد» شروع نماید.

و همچنین است در سایر سوره ها با توجه به ترتیب و قوعی آنها در قرآن کریم، بدون اینکه به یک نقطه توقف و یا پایانی منتهی گردد، به نحوی که همه شور با یکدیگر، از یک تناسب بسیار قوی و ناگسستنی برخوردارند، گویا که تمامی سوره ها یک حلقه بهم پیوسته ای هستند که قاری و تلاوت کننده آن در روی آن دور می زند که نه آغازی دارد و نه پایانی. و سپس می گوید:

از همین جا روشن می گردد که در قرآن کریم، هرگز وقف تامی وجود ندارد، و نمی تواند هم باشد (زیرا هر جا را که بنگری، آغاز و هر آغازی هم انتها محسوب می شود) حتی پایان سوره «ناس» هم نمی تواند ختم و پایان و محل وقف تام آن باشد؛ زیرا به یک معنی، اول و آغاز قرآن به شمار می رود؛ چون این سوره با وجود

ص: 172

اینکه سوره پایانی قرآن است، ولی متصل به آغاز آن؛ یعنی سوره «حمد» بوده و جلوتر از آن به حساب می آید؛ به نحوی که اتصال آن به «حمد» چه بسا بیشتر از اتصال آن به سوره پیشین خود، یعنی «فلق» بوده باشد!!

و در بیان شدت اتصال سوره «ناس» به سوره «حمد» می گوید:

همچنانکه «تعوذ» با شروع در قرائت متناسب است، همانطور نیز دو سوره معوذتین» با سوره «حمد» مناسبت دارند؛ یعنی اینکه آنها قبل از «حمد» قرائت شده و سپس «حمد» تلاوت شود. از همین رهگذر است که تناسب «معوذتین» با سوره «حمد» روشن می گردد (1)

بر همین اساس، به همان ادعای تخیلی، واهی، پوچ و بی اساس خویش، در مورد همه سوره ها نسبت به امر تناسب، پرداخته و سوره به سوره و آیه به آیه، پیش آمده تا به پایان و خاتمه قرآن کریم رسیده است.

اینان گروهی از پیشینیان و دانشمندان گذشته اند که زمان تمام بافته ها و تخيلات و سخنان بی پایه و سست آنان، در مورد قرآن کریم، سپری شده و بی پایگی آنها روشن گشته است، ولی ما چرا از راه و روش گمراهانه و بی پایه آنها تقلید کورکورانه نموده و بدون تحقیق و هر گونه بررسی، حرفهای آنان را نشخوار و تکرار نماییم.

این مرحوم طبرسی ابو على فضل بن حسن (متوفای سال 548) مفسر گرانقدر «مجمع البيان» است که با همه علمیت و هوشیاری، می بینیم که از افرادی چون بقاعی تقلید نموده و به دنبال حرف آنان رفته و تناسب آیات را سوره به سوره ذکر می نماید، و در ضمن آن به وجود پیوند و تناسبهای تکلف آمیز و بسیار بسیار دور از حقیقت و واقعیت، تن می دهد، با آنکه نه برای اثبات آن دلیلی دارند و نه مجوزی و نه نیازی آن را ایجاب می نماید!!

ص: 173

از باب نمونه، وی در مورد تناسب میان سوره «اعراف» با سوره «انعام» می گوید:

چون سوره «انعام» با عنوان رحمت «إِنَّ رَبَّكَ سَرِيعُ الْعِقَابِ وَإِنَّهُ لَغَفُورٌ رَحِيمٌ »(1)خاتمه یافت، از همین جهت سوره «اعراف» با آیة «المص كِتَابٌ أُنْزِلَ إِلَيْكَ...» (2)آغاز گردید؛ زیرا در «سوره اعراف» معالم و قوانین دین مطرح شده، که رحمت برای عالميان است.

و درباره سوره «رعد» می گوید:

چون سوره «یوسف» با بیان داستانهای انبيا - عليهم السلام - «لَقَدْ كَانَ فِي قَصَصِهِمْ عِبْرَةٌ» (3)پایان پذیرفت، از این رو سوره «رعد» با بیان اینکه تمامی آیات این سوره، آیات کتاب است و «المر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ وَالَّذِي...» (4)آغاز گرديد!!

ودر مورد سوره «حجر» می گوید:

چون سوره «ابراهیم» با جمله «هَذَا بَلَاغٌ لِلنَّاسِ» (5)پایان پذیرفت، از این رو سوره «حجر» با ذکر قرآن «الر تِلْكَ آيَاتُ الْكِتَابِ وَقُرْآنٍ مُبِينٍ» (6)شروع شد.

همچنین با همین سبک و روش بی پایه، سعی وکوشش دارد که آغاز سوره ها را با پایان سوره قبلی آن، پیوند متناسبی بزند!

و از همه شگفت انگیز تر اینکه: از سخنانش چنین بر می آید که گمان می نماید ترتیب فعلی قرآن کریم، همان ترتیب نزول است؛ زیرا می گوید:

ص: 174

همین که خدای منان فلان سوره را به پایان برد، به دنبال آن، فلان سوره را با فلان كلمه «مثلا» آغاز فرمود!!

در حالی که این سخن با اجماع همه اُمّت اسلامی مبنی بر اینکه: ترتیب فعلی قرآن قطعا بر خلاف ترتیب نزول آن است، مخالف است. با اینکه ایشان نیز طبق روش مشهور دانشمندان، ترتیب نزول را متعرض گشته است. اما نمی دانم چگونه در مقام بیان تناسبهای ساختگی و بی اساس، از آن غفلت نموده است؟!

از بین دانشمندان محقق کسی را که از افکار مرحوم طبرسی در بیان تناسب سوره ها پیروی نموده باشد، نیافتم جز عده ای که افکار و عقاید سلفی گری، آنها را به دلیل ظاهر فریب بودن، بر خود جذب نموده است.

از همین رو «مرحوم محمد تقی شریعتی» را می بینیم که گمان برده است که ترتيب فعلی قرآن کریم در بین سوره ها همان ترتیبی است که رسول خدا - صلى الله عليه وآله . بدان مرتب کرده است. و بر اساس همین نظریه بی پایه در ادامه سخن خویش می گوید:

ما معتقدیم که ترتیب موجود در بین سوره های قرآن کریم، همان ترتیب و نظمی است که خدای سبحان آن را به وجود آورده است. (1)

و به عقیده وی رسول خدا صلى الله علیه و آله - شخصاً جایگاه هرسوره ای را در قرآن معین نموده که پیش از کدام سوره و پس از کدام سوره قرار گیرد.

از جمله دلايلش همان تناسب و ترابط موجود بین آیات آغازین سوره ها و بین آیات پایانی آنهاست؛ همان امری که در بر گیرنده اسرار فراوان و رموز بی شماری است که جز ذات اقدس علّام الغيوب، کسی را یارای فهم آن نیست.

سپس می گوید: بسیاری از محققان مانند: برهان الدين بقاعی، و جلال

ص: 175

الدین سیوطی، کتابی مستقل در این زمینه تألیف نموده و با کشف اسراری از ارتباط بین آیات و سوره ها آن را از وجوه اعجاز قرآن شمرده اند و هرچه زمان می گذرد، حقایق تازه تری از ارتباطهای مذکور کشف می شود. و این خود بهترین دلیل است بر اینکه ترتيب و نظم آیات و سوره ها به دستور شخص رسول خدا - صلى الله عليه وآله - انجام پذیرفته و هیچ بشر دیگری قادر به چنین کار با عظمتی که در برگیرنده اسرار و حکمت بسیار فراوان باشد نخواهد بود. و این خود نشانگر آن است که چنین ترتیب و نظم اسرار آمیز حکیمانه، فقط و فقط از عهده حکیمی دانا و توانا بر می آید وجز او، قدرت و توان کسی بر آن نمی رسد، و این افقی از آفاق نهفته قرآن و چهره جدیدی از چهره های اعجاز آمیز آن می باشد (1)

و به دنبال نقل این مطلب، باز می بینیم که وی اسرار نوی را به خیال خود - کشف نموده و در تفسیر خویش آنها را گنجانیده است که از جمله، سخن او در مورد عظمت سوره «ناس» است که می گوید:

چون به اعتقاد ما جمع و تدوین و ترتیب قرآن به همین صورت که می بینید و به دستور خدا و رسول - صلى الله عليه و آله - بوده است و هیچ سوره ای از سوره های قرآن، از لحاظ معنی و صورت، خصوصیت و شایستگی این سوره را ندارند...

اما به لحاظ صورت؛ چونکه الفاظ آن روان و آیاتش کوتاه، و بخصوص برای کودکان و نونهالان، مناسب است... و اما به لحاظ معنی: زیرا هم برای آموختن قرآن باید از شر شیطان - لعنه الله - به خدای متعال پناه برد تا با وسوسه اش مانع این سعادت عظیم نگردد، و هم پس از فراگیری همه قرآن و دانستن تمامی تکالیف و وظایف دینی از آن، باز لازم است که از وساوس شیطان - لعنه الله - به خدای منان -

ص: 176

جلّ و علا - پناه برند تا از انجام عمل به آن تکالیف، باز نمانند (1)

ولی باید از مرحوم محمد تقی شریعتی پرسید که اگر سوره های «معوذتین» از چنین کیفیتی برخوردارند، پس چرا در اول قرآن کریم، بر حسب ترتيب، قرار نگرفته اند. و چرا دست کم یکی از این دو سوره در آغاز قرآن کریم و دیگری هم در پایان و آخر قرار داده نشده است؟!

آیا هیچ گونه دلیلی از آیات و یا از سنت رسول الله - صلى الله عليه و آله به وجود دارد که دلالت بر این مطلب داشته باشد، مبنی بر اینکه پس از فراغت و ختم قرآن کریم «استعاذه» استحباب و يا وجوب داشته باشد؟!

پس چگونه آقای شریعتی این گونه مطالب را بدون هیچ نوع دلیل و مدرکی از پیش خود ساخته و اختراع نموده است -و با کمال تاسف - این چنین پیشداوریهای بی پایه را به خیال خود، کشفیات جدید و نو آوری اعجاز انگیز می خواند. و اتفاقا چنین اظهار نظر در میان گفتارهای وی، فراوان و چشمگیر است.

در همین جا ترجمه بحث تناسب و تناسق آیات قرآن کریم از جلد پنجم کتاب (التمهيد في علوم القرآن) که درباره مسئله مهم «اعجاز قرآن» بحث و گفتگو می نماید، به توفیق و عنایت حضرت احدیت - سبحانه و تعالی - به پایان رسید. و از خداوند متعال، توفیق بیشتری در ادامه بحث و بررسی و کنکاش در مورد معارف قرآن کریم را مسئلت می نمایم. و خداوند متعال را به چنین توفیقی سپاسگزارم.

امید و رجاء واثق دارم که این عمل ناچیز را از این حقیر چون ران ملخی در بارگه سلیمانی خود، امام زمان، مهدی فاطمه - ارواحنا وارواح العالمين لتراب مقدمه الفداء - پذیرا بوده. و این عبد ذلیل خویش را همراه مؤلف محترم آن

ص: 177

و مسئولین محترم (بنیاد معارف اسلامی) را که چاپ و انتشار این نوشتار را تقبل فرمودند، مورد عنایات، الطاف و رحمت واسعه خویش قرار دهد. آمین رب العالمين. و آخر دعوانا ان الحمد لله رب العالمين.

قم: حوزه علمیه

عزت الله مولائی نیای همدانی

مطابق با 12/16 / 1371

ص: 178

ففريق كذبتم وفريقا تقتلون ... 87 ... 102

یسئلونك عن الأهلة قل هي مواقيت للناس... 18 ... 21

فلا رفث ولا فسوق ولا جدال في الحج... 197 ... 68

ویسئلونك عن اليتامى ... 220 ... 26

قل اصلاح لهم خير ... 220 ... 26

والله يقبض ويبسط واليه ترجعون ... 245 ... 14

لا بيع فيه ولا خلة ولا شفاعة... 254 ... 102

وان تفعلوا فانه فسوق بكم واتقوا الله ... 282 ... 67

«3 سورة آل عمران»

الم * الله لا إله إلا هو الحي القيوم ... 1- 2 ... 119

ربنا لا تزغ قلوبنا بعد إذ هديتنا... 8 ... 53

لا يتخذ المؤمنون الكافرين أولياء... 28 ... 60

قل ان تخفوا ما في صدوركم أو تبدوه... 29 ... 59

والتوراة والإنجيل ورسولا إلى بني اسرائيل ... 48 -49 ...91

ويعلمه الكتاب والحكمة والتوراة ... 4 ... 79

لعلهم يرجعون ... واسع عليهم ... 72 73 ...76

لا تخلف الميعاد ... حسن الثواب ... 194 و 195 ... 76

«5 سوره نساء»

یا ایها الناس اتقوا ربكم الذي خلقكم ... 1 ... 110 و 121

وآتوا اليتامى اموالهم ولا تتبدلوا الخبيث ... 3 ... 25

فانکحوا ما طاب لكم من النساء... 2 ... 25 و 27

ص: 180

انا انزلنا اليك الكتاب بالحق لتحكم ... 105 ... 66

ويستفتونك في النساء قل الله يفتيكم ... 127 ... 26

أن يشأ يذهبكم أيها الناس ويأت ... 133 ... 77

لن يستنكف المسيح أن يكون عبدا لله ... 172 ... 77

«5 سوره مائده»

یا ایها الذين آمنوا أوفوا بالعقود ... 1 ... 122

وما ذبح على النصب وان تستقسموا ... 3 ... 67

انا انزلنا التوراة فيها هدى ونور يحكم ... 44 ... 65

فاولئك هم الكافرون ... 44 ... 65و 69

وكتبنا عليهم فيها أن النفس بالنفس والعين... 45 ... 66

ومن لم يحكم بما أنزل الله ... 45 ... 64

فأولئك هم الظالمون ... 45 ... 65و 69

وقفینا على آثارهم بعيسى ابن مریم... 46 ... 68

فأولئك هم الفاسقون ... 47 ... 65و 69

وان احكم بينهم بما انزل الله ولا ... 49 ... 65

أفحكم الجاهلية يبغون ومن أحسن... 50 ... 56و 78

«6 سوره انعام»

الحمد لله الذي خلق السموات ... 1 ... 116

ولقد استهزء برسل من قبلك ... 10 ... 53

فقطع دابر القوم الذين ظلموا ... 45 ... 167

قد فصلنا الآيات لقوم يعلمون ... 97 ... 70

ص: 181

قد فصلنا الآيات لقوم يفقهون ... 98 ... 70

الآيات لقوم يؤمنون ... 99 ... 70

لا تدركه الأبصار وهو يدرك الأبصار ... 103 ... 48

ولا تأكلوا مما لم يذكر اسم الله عليه ... 121 ... 67

الا أن يكون ميتة او دما مسفوحا ... 145 ... 67

قل تعالوا اتل ما حرم ربکم علیکم ... 151 ... 69

ولا تقربوا مال اليتيم الا بالتي هي احسن ... 152و 153 ... 69

ان ربك سريع العقاب وانه لغفور رحیم ... 165 ... 174

«7 سوره اعراف»

المص كتاب أنزل إليك فلا يكن في صدرك ... 2_1 ... 118و 174

يا بني آدم قد انزلنا علیکم لباسا يواري... 26 ... 15

قال عذابي اصيب به من أشاء ورحمتي... 156 ... 63

ولو شئنا لرفعناه بها ولكنه اخلد الى الأرض... 176 ... 29

أن الذين اتقوا إذا مسهم طائف من ... 202 ... 95

«8 سوره انفال»

یسئلونك عن الأنفال ... 1 ... 123

اولئك هم المؤمنون حق لهم درجات عند ربهم ... 4 ... 14

كما اخرجك ربك من بيتك بالحق ... 5 ... 14

یا ایها الذين آمنوا استجيبوا لله وللرسول ... 24 ... 27

إذیریكهم الله في منامك قليلا ولو أريكهم ... 43 ... 96

اليقضى الله أمر كان مفعولا والى الله... 44 ... 94و 96

ص: 182

«9 سوره برائت»

براءة من الله ورسوله ... 1 ... 126

«10 سورة يونس»

الر * تلك آيات الكتاب الحكيم ... 1- 2 ... 118

«11 سوره هود»

الر كتاب أحكمت آیاته ثم فصلت ... 1- 2 ... 118

قالوا یا شعيب أصلاتك تأمرك ... 87 ... 57

«12 سورة يوسف»

الر تلك آيات الكتاب المبين ... 1 -2 ... 118

رأيتهم لي ساجدين ... 4 .. 102

لعلي أرجع الى الناس لعلهم يعلمون ... 46 ...101

لقد كان في قصصهم عبرة ... 111 ... 174

«13 سوره رعد»

الر * تلك آيات الكتاب والذي... 1- 2 118 و174

الكبير المتعال ... 10 ... 102

وما لهم من دونه من وال وينشىء السحاب الثقال ... 11و 12 ... 99

ص: 183

«14 سوره ابراهيم»

الر* كتاب أنزلناه إليك لتخرج الناس ... 1 و2 ... 118

وقال موسى ان تکفروا انتم ومن في الأرض ... 8 و9 ... 62

وقال الذين كفروا لرسلهم لنخرجنكم من ارضنا... 13 ... 62

الم تر الى الذين بذلوا نعمت الله كفرا و... 28 ... 62

لا بيع فيه ولا خلال ... 31 ... 104

واتا كم من كل ما سألتموه وان تعدوا ... 34 .... 61 و 63

هذا بلاغ للناس ولينذروا به وليعلموا ... 52 ... 132 و 174

«15 سوره حجر»

الر* تلك آيات الكتاب وقرآن مبین... 1 و2 ... 118 .174

وانبتنا فيها من كل شيء موزون ...9 ... 159

ولقد آتيناك سبعة من المثاني... 87 ... 113

«16 سوره نحل»

أتی امر الله فلا تستعجلوه... 1 ... 126

افمن يخلق كمن لا يخلق أفلا تذكرون ... 17 ...61

وان تعدوا نعمة الله لا تحصوها ان الله ...18 ... 61

«17 سوره اسراء»

سبحان الذي أسرى بعبده ليلا من المسجد الحرام... 1 و2 ... 23 و 118

كل ذلك كان سيئة عند ربك مكروهاً ... 38 ... 60

ص: 184

تسبح له السموات السبع والأرض... 44 ... 60

وما منعنا أن نرسل بالآيات...59 ... 77

هل كنت الآ بشراً رسولاً ... 93 ... 100

«18 سوره کهف»

الحمد لله الذي أنزل على عبده الكتاب ... 1 ... 116

لا يغادر صغيرة ولا كبيرة الآ أحصاها ...49 ...105

وما كنت متخذ المضلین عضداً ... 51...103

«19 سوره مریم»

کھیعص* ذكر رحمت ربك عبده زکریا ... 1 و2 ... 119

فائما يسرناه بلسانك لتبشر به... 97 ... 77

«20 سوره طه»

طه * ما أنزلنا عليك القرآن لتشقى إلآ تذكرة

لمن يخشی ... 1 - 3 ... 119

قال لهم موسی ويلكم لا تفتروا ... 61 ... 54

فأوجس في نفسه خيفة موسی ... 67 ... 103

برت هارون وموسی ... 70 ... 85

وكذلك أنزلناه قرآنا عربياً... 113 ... 77

فلا يخرجنكما من الجنة فتشفى ... 117 ... 103

ص: 185

«21 سوره انبياء»

اقترب للناس حسابهم... 1 ... 126

وجعلناهم أئمة ... 73 ... 104

«22 سوره حج»

یا ایها الناس اتقوا ربكم إن زلزلة الساعة شيء

عظیم... 1 ... 111 و 122

ألم تر أن الله أنزل من السماء ماءً ... 63- 65 ... 49

«23 سوره مؤمنون»

قد افلح المؤمنون... 1 ... 127

ولقد خلقنا الإنسان من سلالة ... 12 -14 ... 49

ثم أنشأناه خلقاً آخر فتبارك الله... 14 ... 52

وشجرة تخرج من طور سيناء ... 20 ...96

« 24سوره نور»

سورة انزلناها وفرضناها... 1... 127

« 25سوره فرقان»

تبارك الذي نزل الفرقان... 1 ... 117

واجعلنا للمتقين اماماً ...74 ... 104

ص: 186

«26 سوره شعراء»

طسم * تلك آيات الكتاب المبين ... 1و 2 ... 118

رب موسى وهارون ... 48 ... 85

قال اني لعملكم من القالين... 168 ... 54

«27 سوره نمل»

طس * تلك آيات القرآن وكتاب مبين...1 و 2 ... 118

إنك لا تسمع الموتی ولا تسمع الصم الدعاء...80 ... 53

«28 سوره قصص»

طسم * تلك آيات الكتاب المبين ... 1 و 2 ... 118

فالتقطه آل فرعون ليكون لهم عدوّاً وحزناً

قل أرأيتم إن جعل الله عليكم سرمداً ... 71 و72 ... 50

«29 سورۀ عنکبوت»

الم * أحسب الناس أن يتركوا أن يقولوا...1 و2 ... 11

«30 سوره روم»

الم غلبت الروم في ادنى الأرض و هم من... 1- 3 ... 120

«31 سوره لقمان»

الم* تلك آيات الكتاب الحكيم ... 1و 2 ... 119

ص: 187

«32 سوره سجده»

الم * تنزيل الكتاب لا ريب فيه ... 1و 2 ...119

او لم يهد لهم كم اهلكنا من قبلهم... 26 و27 ... 47

« 33سوره احزاب»

یا ایها النبي اتق الله ولا تطع الكافرين والمنافقين... 1 ... 122

وتظنون بالله الظنونا... 10 ... 101

ورد الله الذين كفروا بغيظهم لم ينالوا ... 25 ... 46

وكان أمر الله قدراً مقدوراً... 38 ... 159

اطعنا الرسولا ... 66 ... 101

فأضلونا السبيلا ... 67 ... 101

«34 سوره سبأ»

الحمد لله الذي له ما في السموات وما في الأرض... 1 ... 116

وحيل بينهم وبين ما يشتهون ... 54 ... 166

«35 سوره فاطر»

الحمد لله فاطر السموات والارض ... 1 ... 116

«36 سوره یس»

يس * والقرآن الحكيم... 1 و 2 ... 119

وجاء من اقصا المدينة رجل يسعی... 20 و 21 ... 56

ص: 188

وآية لهم الليل نسلخ منه النهار ... 37 ...55

وكل في فلك يسبحون ... 40 ... 102

«37 سوره صافات»

والصافات صفة... 1 ... 125

عذاب واصب ... 9 ... 98

انا خلقناهم من طين لازب ... 11 ... 98

وآتيناهما الكتاب المستبين وهديناهما... 118 ... 92

وإنكم لتمرون عليهم مصبحين وبالليل أفلا تعقلون ...136 ... 99

سبحان ربك رب العترة عما يصفون وسلام على

المرسلین ... 180 -182 ... 132

«38 سوره ص»

ص * والقرآن ذي الذكر...1 و2 ... 119

کتاب انزلناه اليك مبارك ليدبروا... 29 ... 141

« 39 سوره زمر»

تنزيل الكتاب من الله العزيز الحكيم... 1 ... 127

قل يا عبادي الذين أسرفوا على انفسهم... 53 و54 ... 63

وقضى بينهم بالحق وقيل الحمد لله رب العالمین ...75 ... 166

«40 سوره مؤمن»

حمله تنزيل الكتاب من الله العزيز العليم... 1 2 ... 11

ص: 189

یوم التناد: ... 32 ... 102

«41 سوره فصلت»

حم * تنزيل من الرحمن الرحيم ... 102 .119

من عمل صالحا فلنفسه ومن اساء فعليها وما... 46 ... 64

«42 سوره شوری»

حم* عسق* كذلك يوحي إليك...1 -3 ... 119

« 43سوره زخرف»

حم * والكتاب المبين...1 و2 ... 119

«44 سوره دخان»

حم * والكتاب المبين... 1 و 2 ... 119

«45 سوره جاثیه»

حمل تنزيل الكتاب من الله العزيز الحكيم... 1 و 2 ... 119

إن في السموات والأرض لآيات ... 3 و 5 ... 51

قل للذين آمنوا يغفروا للذين لا يرجون... 14 ... 64

من عمل صالحا فلنفسه ومن أساء فعليها... 15 ... 64

«46 سورۀ احقاف»

حم * تنزيل الكتاب من الله العزيز الحكيم ... 1 و 2 ... 119

ص: 190

«47 سورة محمد - صلى الله عليه وآله »

الذين كفروا وصدوا عن سبيل الله... 1 ... 126

«48 سورۀ فتح»

انا فتحنا لك فتحا مبينا... 1 ... 123

« 49 سوره حجرات»

یا ایها الذين آمنوا لا تقدموا بين يدي الله ورسوله... 1 ... 122

«50 سورة ق»

ق والقرآن المجيد * بل عجبوا أن... 1و 2 ... 93 و 119

« 51 سوره ذاریات»

والذاريات ذروا ... 1... 125

«52 سوره طور»

والطور *وكتاب مسطور ... 1و 2 95 و 125

«53 سوره نجم»

والنجم إذا هوى * ما ضل صاحبكم وما غوى ... 1 و2 ... 96 و125

ص: 191

«54 سوره قمر»

اقتربت الساعة وانشق القمر * وإن يروا آية ... 6 و 126

ففتحنا أبواب السماء بماء منهمر وفجرنا ... 11-13 ... 98

اعجاز نخل منقعر... 20 ... 105

وكل صغير وكبير مستطر... 53 ... 105

إن المتقين في جنات ونهر... 54 ... 103

«55سورۀ رحمان»

الرحمن علم القرآن... 1 ... 127

ولمن خاف مقام ربه جنتان ....46 ... 104

ذواتا أفنان ... 48 ... 104

«56 سوره واقعه»

اذا وقعت الواقعة ليس لوقعتها كاذبة... 1 و2 ...126

في سدر مخضود * وطلح منضود وظل ممدود... 28 و30 ... 95

«57 سوره حدید»

سبح لله ما في السموات والأرض ... 1 ... 117

يعلم ما يلج في الأرض وما يخرج منها

ص: 192

«58 سوره مجادله»

قد سمع الله قول التي تجادلك... 1 ... 124

«59 سوره حشر»

سبح لله ما في السموات وما في الأرض... 1 ... 117

ولا تكونوا كالذين نسوا الله ... 19 ... 30

« 60 سوره ممتحنه»

یا ایها الذين آمنوا لا تتخذوا عدوي وعدوكم أولياء ... 1 ... 122

«61 سوره صف»

سبح لله ما في السموات وما في الأرض ... 1 ... 117

«62 سوره جمعه»

يسبح لله ما في السموات وما في الارض... 1 ... 117

«63 سوره منافقون»

اذا جاءك المنافقون...1 ... 123

«64 سوره تغابن»

يسبح لله ما في السموات وما في الأرض...1 ... 117

ص: 193

«65 سوره طلاق»

یا ایها النبي اذا طلقتم النساء... 1 ... 123

من يتعد حدود الله فقد ظلم نفسه...1 ...66

رسولا يتلوا عليكم آيات الله... 11 ... 77

الله الذي خلق سبع سموات...12 ... 78

لتعلموا أن الله على كل شيء قدير...12 ... 93

«66 سوره تحریم»

یا ایها النبي لم تحرم ما أحل الله لك...1 ... 123

«67 سوره ملك»

تبارك الذي بيده الملك... 1 ... 118

«68 سورۀ قلم»

ن والقلم وما يسطرون ... 1 ... 120 و154

ما أنت بنعمة ربك بمجنون وان لك ... 3 ...95

«69 سوره حاقه»

الحاقة * ما الحاقة * وما أدراك ما الحاقة ... 1و3 ...124

أعجاز نخل خاوية ... 7 ... 105

ما أغنى عني ماليه * هلك عني سلطانیه ... 28 و 29 ... 105

ص: 194

خذوه فغلوه ** ثم الجحيم صلوه ** ثم في سلسلة...30 -32 ... 96

«70 سوره معارج»

سأل سائل بعذاب واقع * للكافرين ليس... 1و 2 ... 126

انهم يرونه بعيدة * ونراه قريبا ... 6و 7 ... 92

يوم تكون السماء كالمهل * وتكون...8 و9 ... 92

کلا انها لظى * نزاعة للشوئ...15 - 16 ... 92

«71 سوره نوح»

انا ارسلنا نوحا الى قومه...1... 127

ما لكم لا ترجون لله وقارا...13 ... 91

«72 سوره جن»

قل اوحي الي أنه استمع نفر من الجن...1... 123

«73 سورۀ مزمل»

يا أيها المزمل...1 ...123

«74 سوره مدثر»

یا ایها المدثر...1... 123

لواحة للبشر *عليها تسعة عشر... 2 و30 ... 160

ص: 195

«75 سورۀ قیامت»

لا اقسم بيوم القيامة... 1 ... 125

لا تحرك به لسانك لتعجل به*8 إن علينا... 16-19 ... 24

«76 سوره دهر»

هل أتى على الانسان حين من الدهر...1 ... 126

كانت قواريرا... 15 ... 101

«77 سوره مرسلات»

والمرسلات عرفاً* فالعاصفات عصفاً... 1و 2 ... 96 و 125

«78 سورة النبأ»

عم يتسائلون*عن النبأ العظيم... 1و2 ... 126

«79 سوره نازعات»

والنازعات غرقا ... 1 ... 125

«80 سورة عبس»

عبس وتولى *أن جاءه الأعمى...1 و 2 ... 126

« 81سوره تکویر»

اذا الشمس کورت...1... 126

ص: 196

فلا أقسم بالخنّس الجوار الكنّس... 16 ...95

والليل إذا عسعس* والصبح اذا تنفس... 18 ... 92

« 82سوره انفطار»

اذا السماء انفطرت...1... 126

إن الأبرار لفي نعيم * وان الفجار لفي جحيم13 و14 ... 92

«83 سوره مطففين»

ويل للمطففين... 1 ... 126

«84 سوره انشقاق»

اذا السماء انشقت... 1... 126

والليل وما وسق * والقمر إذا اتسق17 و18 ... 95

«85 سوره بروج»

والسماء ذات البروج...1 ... 125

«86 سوره طارق»

والسماء والطارق * وما ادراك ما الطارق...1و 2 ... 124

الطارق * النجم الثاقب ... 2 و3 ... 76

«87 سوره اعلی»

سبح اسم ربك الأعلى...1 ... 118

ص: 197

«88 سوره غاشیه»

هل أتاك حديث الغاشية...1 ...124

فيها سرر مرفوعة * واكواب موضوعة... 13 و14 ...1

ونمارق مصفوفة * وزرابي مبثوثة... 15 و16 ... 91

إن إلينا إيابهم ** ثم ان علينا حسابهم... 25و 26 ... 92

«89 سوره فجر»

والفجر وليال عشر...1و2 ...125

والليل إذا يسر... 4 ... 102

«90 سوره بلد»

الا اقسم بهذا البلد...1... 125

«91 سوره شمس»

والشمس وضحاها...1... 125

«92 سوره لیل»

والليل إذا يغشی...1 ... 125

«93 سوره ضحی»

والضحى * والليل إذا سجى...1و2 ...125

فاما اليتيم فلا تقهر *واما السائل فلا تنهر... 9و 10 ... 93و94

ص: 198

«94 سوره انشراح»

ألم نشرح لك صدرك...1... 124

ألم نشرح لك صدرك *ووضعنا عنك وزرك...1- 5 ... 94

«95 سوره تین»

وطور سینین ... 2 ...101

«96 سوره علق»

إقرأ باسم ربك الذي خلق...

علم الإنسان ما لم يعلم

«97 سورۀ قدر»

انا انزلناه في ليلة القدر...1 ... 127

«98 سوره بینه»

لم يكن الذين كفروا... منفکين...1... 127

«99 سوره زلزال»

اذا زلزلت الارض زلزالها...1 ... 127

«100 سوره عادیات »

والعاديات ضبحاً ... 1...125

ص: 199

«101 سوره قارعه»

القارعة * ما القارعة * وما ادراك ما القارعة...1-3... 124

يوم يكون الناس كالفراش المبثوث وتكون... 4-5 ... 91

«102 سورۀ تکاثر»

ألها كم التكاثر... 1... 127

«103سوره عصر»

والعصر * ان الانسان لفي خسر...1و2 ... 125

«104 سوره همزه»

ويل لكل همزة لمزة ... 1...127

«105 سوره فیل»

الم تر كيف فعل ربك باصحاب الفيل...1... 124

«106 سورۀ قریش»

لايلاف قریش ایلافهم رحلة الشتاء والصيف...1و2 ... 127

«107 سوره ماعون»

ارايت الذي يكذب بالدين... 1... 124

ص: 200

«108 سورۀ کوثر»

انا اعطيناك الكوثر...1... 124

«109 سورۀ کافرون»

قل يا أيها الكافرون...1... 123

«110 سوره نصر»

اذا جاء نصر الله والفتح * ورایت الناس...1و2 ... 124

«111سوره مسد»

تبت يدا أبي لهب وتب... 1... 127

« 112سورۀ اخلاص»

قل هو الله احد ...1... 123

ولم يكن له كفوا أحد... 5... 102

«113 سوره فلق»

قل اعوذ برب الفلق...1... 123

«114سوره ناس»

قل اعوذ برب الناس...1... 123

ص: 201

13 - البلاغة الواضحة .

14 - التصوير الفتى في القرآن - سید قطب ..

15 - تفسیر تبیان - شیخ طوسی - چاپ مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، در 10 جلد.

16 - تفسير قرآن کریم - علامه محيي الدين بن عربی - انتشارات ناصر خسرو، تهران 1978 م، در 2 جلد .

17 - تفسیر قمی - علي بن إبراهيم قمی - چاپ مكتبة الهدی، قم، در 2 جلد .

18 - تفسیر کبیر - محمد بن عمر بن حسن بن حسین مشهور به فخر رازی - چاپ القاهرة، الأزهر، در 32 جلد.

19 - تفسير الميزان - علامه محمد حسین طباطبائی - چاپ مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، بیروت، لبنان 1973، در 20 جلد.

20- تفسیر نوین - محمد تقی شریعتی - چاپ درخشان، تهران، در 2 جلد.

21 - التمهيد في علوم القرآن - محمد هادی معرفه - چاپ مهر، قم 1396 ه ، در 4 جلد.

22 - تناسق الدرر في تناسب السور - جلال الدين عبد الرحمن سیوطی - چاپ دار الكتب العلمية، بيروت، لبنان، در 1 جلد.

23 - جامع البيان في تفسير القرآن - أبو جعفر محمد بن جریر طبری - چاپ دار المعرفة، بیروت، لبنان، چاپ چهارم 1400 ه، در 12 جلد .

24 - جواهر البلاغة - سيد أحمد هاشمی - چاپ دار إحياء التراث العربی، بیروت، لبنان، در 1 جلد.

25 - حقائق التفسير - ابن عبد الرحمن محمد بن حسین سلمى ..

26 - حقائق هامة حول القرآن الكريم - علامه سید جعفر مرتضى العاملی - مؤسسة النشر الاسلامي التابعة لجماعة المدرسین بقم المشرفة، 1410

ص: 204

27 - الدر المنثور - عبد الرحمن سیوطی - چاپ دار الفکر، بیروت، لبنان 1403 ها، در 8 جلد.

28 - ربيع الأبرار - على صدر الدين بن أحمد بن نظام الدين بن معصوم -

29 - سر الفصاحة - ابن سنان خفاجي ..

30 - سعد السعود - سید رضی الدين بن طاووس - منشورات الرضی، قم 1363 ه، در 1 جلد.

31- الطراز - أمير العلوي ..

32 - العمدة في الشعر - أبو الحسن بن رشيق القيرواني الأزدي، چاپ دار الرشاد الحديثة، الدار البيضاء، در 1 جلد.

33 - فقه الشعر - أبو الفرج قدامة بن جعفر ..

34 - كتاب سيبويه - أبو بشر عمرو بن عثمان بن قنبر سیبویه ..

35 - الكشاف . جار الله محمود بن عمر زمخشری - چاپ دار الكتاب العربی، بیروت، لبنان، 1366 ه، در 4 جلد.

36 - كمال الدين وتمام النعمة - ابن بابویه أبو جعفر صدوق - چاپ جامعه مدرسین، قم 1405 ه، در 1 جلد.

37 - المثل السائر في أدب الكاتب والشاعر - ضياء الدين أبو الفتح نصر الله، ابن أثير - چاپ دار نهضة مصر للطبع والنشر، الفجالة، القاهرة، در 4 جلد.

38 - المجتمع الاسلامی كما تنظمه سورة النساء - محمد مدنی -

39 - مجله هفتگی (أخبار عالم اسلام)، إدارة الصحافة والنشر، مکه مکرمه .

40 - مجمع البيان - شيخ أبي على فضل بن حسن طبرسی - چاپ إحياء التراث العربی، بیروت، لبنان 1339 ه در 5 جلد.

41۔ مدخل إلى القرآن الكريم - محمد عبد الله دراز -

ص: 205

42 - المطول - سعد الدین مسعود بن عمر بن عبد الله التفتازانی ..

43 - معاني الأخبار - ابن بابویه محمد بن على صدوق - چاپ جامعه مدرسین، قم 1379 ه، در 1 جلد.

44 - معاني القرآن - أبو زکریا یحیی بن زیاد الفراء - انتشارات ناصر خسرو، تهران، در 3 جلد.

45 - معترك القرآن ۔ جلال الدين عبد الرحمن سیوطی ..

46 - مفتاح العلوم - أبو يعقوب يوسف بن أبي بكر بن محمد الخوارزمی المعتزلى الحنفی ملقب به سراج الدین سکاکی ..

47 - منجد الطلاب - محمد بندر ریگی ..

48 - منهاج البلغاء وسراج الأدباء - أبو الحسن حازم قرطاجنی - چاپ دار الغرب الاسلامی، بیروت، لبنان 1986 م، در 1 جلد.

49 - نظم الدرر في تناسب الآيات والسور - برهان الدين أبي الحسن إبراهيم بن عمر البقاعی - چاپ دار الكتاب الاسلامی، قاهره 1413 ه، در 21 جلد .

50 - النكت في إعجاز القرآن - أبو الحسن علي بن عیسی رمانی ..

ص: 206

وجه تناسب در آیات دوم و سوم سوره نساء ...25

وجه تناسب بین صدر و ذیل آیه 24 سوره انفال از نظر اشاعره ودانشمندان اسلامی ...27

تناسب تمام آیات یک سوره با اهداف و اغراض کلی آن ...30

تناسب ابتدا و انتهای هر سوره با هم و تناسب هر دو با اهداف آن ... 31

حسن ائتلاف و انسجام مجموعه آیات هر سوره ...31

سخن سید قطب در مورد تناسب آیات هر سوره و ابتکارات جدید او ... 32

نظریه «خاورشناسان» در ادعای پراکنده بودن مطالب «سوره ها» و پاسخ دکتر محمد عبد الله دراز ... 33

نظر استاد مدنی ...35

سوره «حمد» وتناسب آیات آن با اهداف مقدسش ...38

نظر زمخشری در مورد سوره حمد ...39

سوره مبارکه بقره وتناسق آیات آن ... 40

دور و میدان تشريع در سوره بقره ... 41

شکل وهیکل ورنگ آمیزی اجمالی سوره بقره ...42

تناسب فواصل (اواخر) آیات قرآن کریم...42

فصل دوم

اقسام فواصل قرآن کریم ...45

ذکر چند مثال برای تمکین ...46

وجه تناسب و تمکین در آیات 26 و 27 سوره سجده ...47

وجه تمکن در آیه 103 سوره انعام ...48

وجه تمكن در آیات 63 تا 65 سوره حج ...49

ص: 208

وجه تمکن در آیات 71 و 72 سوره قصص ...50

وجه تمکن در آیات سوم تا پنجم سوره جاثیه ...51

وجه تمكن در آیات 12 تا 14 سوره مؤمنون ...52

ذکر چند مثال برای تصدير ...53

توشیح ...54

ايغال ...55

فواصلی که وجه تناسب آنها روش نشده است ...57

تذکر چند نکته ظریف ...61

فصل سوم

قانون وضابطه معرفت و شناخت فواصل در آیات ... 73

نظر سکاکی در فصل ووصل ...74

نظر بدر الدين زرکشی در فاصله و خاتمه آیات قرآن ... 75

نظر زمخشری در استقلال آیات قرآن کریم ... 79

نظر شیخ طوسی در تعداد آیات قرآن ...80

فصل چهارم

وجود سجع در قرآن ...81

سجع در کلام ...83

نظر قاضی باقلانی در وجود سجع در قرآن ...84

نظر اصحاب رأي ومعتزله در وجود سجع در قرآن ...84

نظریه امیر ابو محمد عبد الله بن محمد بن سنان خفاجی در مورد سجع .... 86

مسالک ومناهج کلامی از نظر قرطبی...88

ص: 209

انواع فواصل کلام...90

1۔ متوازی ...91

2 - مطرف ...91

3۔ متوازن ...91

4- مرصع...92

5 - متماثل...92

6- متقارب ...93

7- توأم...93

8- لزوم ما لا يلزم ...94

بهترین نوع سجع ...95

انواع سجع از نظر بدر الدین زرکشی ...96

حکمت ختم فواصل آیات به واسطه حروف مدولین ... 97

اساس و مبنای فواصل قرآنی ... 98

تضمین وايطاء ...99

ارجحیت مراعات تناسب آیات قرآن کریم ...100

فصل پنجم

فواتح وخواتيم سوره های قرآن کریم ...107

ارکال بلاغت... 107

فصل ششم

مبادی، مقدمات وافتتاحات در کلام خدای تعالی ...113

اصول معارف اسلامی در سوره «حمد» ...113

ص: 210

نظر ابن معصوم پیرامون مقاصد معارف اسلامی در سوره حمد...115

فواتح و ابتدای سوره ها ...116

سوره های مسبحات ...117

سوره هایی که با حروف مقطعه شروع شده ...118

فصل هفتم

خطابات خداوند در قرآن کریم ... 121

سوره هایی که با «قسم» آغاز گردیده اند ...125

سوره هایی که با تهدید هولناک آغاز شده ...126

آغاز واوائل سوره ها از نظر بدر الدین زرکشی ...128

بحث پایانی در خواتیم و اواخر سوره ها ...129

ختام سوره های قرآن از دیدگاه بزرگان علم بیان ...131

فصل هشتم

حروف مقطعه در اوائل سوره ها ...135

نظر زمخشری در مورد حروف مقطعه ...136

نظر زرکشی در مورد حروف مقطعه ...139

نظر سیوطی در مورد حروف مقطعه ...140

حروف مقطعه در دیدگاههای مختلف ...141

بیان مرحوم شیخ المحدثین صدوق در مورد حروف مقطعه ...143

شواهدی از کلام «عرب» در مورد حروف مقطعه ...143

دیدگاهها و نظرات مختلف در حل این رموز ...145

نظريه علامه طباطبائی در مورد حروف مقطعه ...149

ص: 211

نظریه مورد قبول ما ... 150

کشف یک اعجاز جدید ریاضی در حروف مقطعه ...151

برخی از آن جنبه ها وملاحظات ...153

نسبت سه حرف «ا + ل + ر» در میان سوره ها ...156

فصل نهم

تناسب سوره ها ...163

نظر شیخ عز الدين عبد العزيز بن عبد السلام در باره تناسب سوره ها ... 164

نظر شیخ ولی الله محمد بن احمد ملوی در باره تناسب سوره ها ... 165

نظر بدر الدین زرکشی ...166

ص: 212

ص: 213